بازیگری مرموزانه روسیه در مسیر احیای برجام

به گزارش اکوایران؛ سفر دولتی پرمخاطب ابراهیم رئیسی به مسکو در حالی انجام شد که گروه‌های مختلف در داخل ایران –از جناح‌های اصلاح‌طلب و محافظه‌کار– در مورد آنچه «وابستگی رو به رشد کشور به روسیه» می‌خواندند، ابراز نگرانی کردند. منتقدان در عین حال نسبت به نحوه بازیگری مسکو و میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات احیای برجام در وین که در فقدان مذاکرات مستقیم میان و ایران و آمریکا،  نقش آفرینی جدی دارد 

محمد هاشمی، روزنامه‌نگار سیاسی مقیم تهران در مطلبی برای وبگاه تحلیلی انجمن بین‌المللی خلیج فارس (Gulf International Forum) با عنوان «بازی دوگانه روسیه در مذاکرات برجام» نوشت: به نظر می‌رسد روس‌ها بر تأثیر مسکو بر ایران تأکید می‌کنند تا نشان دهند که روسیه معامله‌گر کلیدی در هر توافق آینده‌ای خواهد بود.

نگاه به شرق، سفر به مسکو و منتقدان ایرانی کرملین

بر اساس گزارش اقتصادنیوز، ایران مدت‌هاست که به دنبال کاهش تأثیر تحریم‌های اقتصادی آمریکا از طریق افزایش روابط سیاسی و اقتصادی با شرق بوده است که انعطاف‌پذیری و تمایل بیشتری برای تحمل تفاوت‌ها در سیاست خارجی خود نشان داده است. کمتر از شش ماه از آغاز کار دولت رئیسی، خط مشی نگاه به شرق را با شدت بیشتری دنبال می کند، سیاستی که مقامات ایرانی به طور علنی به آن اذعان کرده اند.

لوان جاگاریان، سفیر روسیه در تهران، در حالی که ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در حال آماده شدن بود، خاطرنشان کرد: شنیده ایم که دولت سیزدهم [جمهوری اسلامی ایران] سیاست نگاه به شرق را در پیش گرفته است و برای ما مایه خوشحالی است. سفر به روسیه در بحبوحه مذاکرات فشرده در وین برای احیای توافق هسته ای 2015 ایران.

اما سفر دولتی پرمخاطب رئیسی به مسکو در حالی انجام شد که گروه‌های مختلف در داخل ایران – از جناح‌های اصلاح‌طلب و محافظه‌کار – در مورد آنچه «وابستگی رو به رشد کشور به روسیه» می‌خوانند، ابراز نگرانی کردند. چندین منتقد ادعا کردند که به نظر می‌رسد مسکو به طور فزاینده ای از طرف تهران در طول مذاکرات هسته ای چند ماهه با ایالات متحده و بقیه گروه 1+5 (متشکل از پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد به اضافه آلمان) که در پایتخت اتریش برای بازگرداندن توافق هسته ای جریان دارد، صحبت می کند.

نگرانی زمانی بیشتر شد که رئیسی از دعوت محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه سابق، دیپلمات کهنه کار که نقش تعیین کننده در مذاکرات برجام در سال 2015 داشت، به یک نشست مشورتی با وزرای امور خارجه سابق و دیپلمات های با تجربه درگیر در مذاکرات هسته ای ایران، خودداری کرد. برخی از سایت‌ها و روزنامه‌های اصلاح‌طلب این اقدام را ژستی برای آرام کردن روس‌ها که از انتقاد ظریف از دولت روسیه و بویژه سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه خشمگین شده بودند، تفسیر کردند.

اتهام ظریف در مصاحبه‌ای سه ساعته صورت گرفت که در ماه‌های آخر ریاست‌جمهوری روحانی در رسانه‌های ایران فاش شد و طی آن او گفت که روسیه بیهوده به دنبال سنگ‌اندازی آخرین تلاش‌ها برای نهایی کردن برجام بوده است. اگرچه انتقاد ظریف منجر به افزایش پراکنده احساسات ضد روسی در سراسر ایران شد، مسکو تا حد زیادی از انتقاد ظریف در آن زمان شانه خالی کرد.

ایفای نقش کلیدی مسکو در مذاکرات وین

با از سرگیری دور جدید مذاکرات میان ایران «1+5»، روسیه به دنبال ایفای نقشی اساسی در این روند بوده است. دیپلمات‌های روسی برخلاف رویکردشان در سال 2015، سیگنال‌های مثبتی ارسال می‌کنند و اظهارات خوش‌بینانه می‌کنند، حتی به این معنا که مذاکره‌کنندگان ایرانی از «مواضع حداکثری» خود در طول مذاکرات عقب‌نشینی خواهند کرد. در واقع، به نظر می‌رسد روس‌ها بر تأثیر مسکو بر ایران تأکید می‌کنند تا نشان دهند که روسیه معامله‌کننده کلیدی در هر توافق آینده‌ای خواهد بود.

حمیدرضا عزیزی، محقق مؤسسه امنیت و امور بین‌الملل آلمان (SWP) در برلین، به نویسنده این مقاله گفت: «موضع روسیه در قبال برجام حداقل از زمان خروج آمریکا از توافق هسته‌ای کاملاً ثابت بوده است... آنچه ما می‌توانیم مشاهده کنیم تغییر تاکتیک روسیه از نظر تلاش برای قرار گرفتن در مرکز توجه و ایفای نقش خود به عنوان یک بازیگر محوری است». 

میخائیل اولیانوف، دیپلمات کارکشته روسی، که برای ایرانیان به دلیل استفاده مکرر از توییتر شناخته شده است، در حال مذاکره بر سر احیای برجام در وین است. در حالی که دریافت اخبار دست اول از مذاکرات هسته ای آسان نیست، اولیانوف به طور مرتب توئیت هایی را در مورد جزئیات وضعیت مذاکرات منتشر می کند و در واقع سخنگوی غیر رسمی 1+5 می شود.

این دیپلمات روس اما پس از واکنش غیرمعمول تند (و قطعا غیردیپلماتیک) خود به نقل قول کوتاهی از مصاحبه افشا شده ظریف که در شبکه های اجتماعی قبل از سفر رئیسی به مسکو دوباره در شبکه های اجتماعی منتشر شد، جنجال به پا کرد. برخی از ایرانیان توئیت اولیانوف را «توهین» به ظریف توصیف کردند پس از اینکه کاربران خشمگین ایرانی توییتر شروع به حمله آنلاین به دیپلمات روسی کردند، اولیانوف این نظر توهین آمیز را حذف کرد.

با این حال، مناقشه ایران و روسیه به همین جا ختم نشد. در عوض، ناآرامی در مورد اظهارات اولیانوف منجر به ابراز نگرانی های گسترده تر در مورد "سیاست سلطه گرانه" روسیه در قبال ایران شد. نقش مرکزی کرملین در گفتگوهای وین، تضادهای گسترده ای را در جریان اصلی و رسانه های اجتماعی ایران ایجاد کرده است. با توجه به امتناع ایران از نشستن تک به تک با طرف آمریکایی، انتشار عکسی از دیدار 29 دسامبر بین دیپلمات‌های روسیه و آمریکا در مورد توافق هسته‌ای ایران توسط اولیانوف، انتقادها را تشدید کرد.

روزنامه‌های محافظه‌کار طرفدار دولت در ایران، انتقادات مذاکره‌کنندگان روسی را کم اهمیت جلوه دادند و آن را جنگ روانی آغاز شده توسط آمریکا و اسرائیل توصیف کردند. اما فعالان سیاسی و کارشناسان از هر دو اردوگاه اصلاح‌طلب و محافظه‌کار به تاریخ روسیه در رابطه با ایران استناد کردند تا صداقت مسکو را در عمل به عنوان متحد ایران در برابر فشارهای آمریکا مورد تردید قرار دهند. این منتقدان، سیاست‌های روسیه را «سودجویانه و فرصت‌طلبانه» توصیف کردند و جدیت مسکو در تأمین منافع ایران را زیر سؤال بردند.

با این حال، عفیفه عابدی، تحلیلگر مسائل روسیه، که تحولات روابط تهران و مسکو را از نزدیک مشاهده می‌کند، معتقد است که در شرایط کنونی، مسکو طرفدار حل‌وفصل پایدار و صلح‌آمیز موضوع هسته‌ای ایران - البته با رعایت شرایط خاص- است.

او گفت: «در وضعیت موجود، مشارکت ایران با روسیه در مذاکرات هسته‌ای اجتناب‌ناپذیر بود. در شرایط ایده آل، ایران مستقیماً با آمریکا بر سر میز مذاکره می نشست، اما به دلایل مختلف در شرایطی هستیم که روس ها در مذاکرات هسته ای ایران فعال هستند».

عابدی ادامه داد: «تجربه برجام و تحولات بعدی آن به روس‌ها ثابت کرده است که خصومت ایران و آمریکا به توافق هسته ای محدود نمی شود. از آنجایی که برجام نتوانست روابط تهران و واشنگتن را بازگشایی کند، احیای آن تغییر قابل توجهی ایجاد نخواهد کرد».

بدبینی تاریخی

عجیب است که علیرغم چهل سال خصومت بی امان بین تهران و واشنگتن، بسیاری از ایرانیان روسیه را نسبت به ایالات متحده با کینه و بدگمانی بیشتری می‌نگرند. علیرغم تلاش های دولت رئیسی برای ایجاد روابط نزدیکتر با روسیه، شعله ور شدن آتش در وین نشان می دهد که بیشتر این کشور به سیاست مسکو در قبال ایران بی اعتماد هستند.

عابدی گفت: واقعیت امر این است که افکار عمومی در ایران به دلایل تاریخی و فرهنگی نسبت به روسیه بدبین هستند. عابدی تصریح کرد: بخشی از آن به دلیل نقش روسیه در تجزیه ایران بزرگ و حوادث ناگوار بعدی آن و بخشی به دلیل ناپختگی سیاسی و اقتصادی روسیه و شکست های تاریخی روسیه در مقابل غرب است.

به نوبه خود، بسیاری از صاحب نظران در روسیه، جامعه ایران را اساساً در نگرش، غربی‌محور می‌دانند و این گمانه‌زنی را می‌کنند که هرگونه دستاورد قابل توجهی برای ایران در رابطه با غرب می‌تواند منافع گسترده‌تر روسیه را تهدید کند. به همین دلیل، رضایت مسکو از رئیسی، یک روحانی محافظه‌کار را می‌توانیم درک کنیم. با توجه به اینکه محافظه‌کاران کنترل کامل زمام قدرت در تهران را در دست دارند، روسیه می‌تواند روابط نزدیک‌تر با ایران را راحت‌تر دنبال کند. نهایی شدن عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سال گذشته و تمدید برنامه ریزی شده پیمان همکاری 20 ساله تهران- مسکو نشانه های روشنی از اعتماد روسیه به آینده سیاسی ایران است.

روسیه ناجی ایران نیست

عزیزی گفت: نحوه روی کار آمدن رئیسی، نشان دهنده نوعی تداوم در جهت گیری های کلی سیاست خارجی ایران از جمله و مهم‌تر از همه رویکرد ایران در قبال آمریکا مبنی بر این است که دشمنی با آمریکا باقی خواهد ماند.

پیش از سفر رئیسی به مسکو و پس از آن، رسانه‌های دولتی این سفر دولتی را «نقطه عطفی» در همگرایی بیشتر تهران و مسکو برای «شکست تحریم‌های آمریکا» توصیف کردند. با این حال، عزیزی می‌گوید هر چقدر هم که تمایل ایران و روسیه برای روابط نزدیک‌تر قوی باشد، هیچ کس انتظار پیشرفت در آینده نزدیک در روابط آنها را ندارد. سیاست «نگاه به شرق» و تلقی روسیه و چین به عنوان «ناجیان» ایران در مناقشه با ایالات متحده، احتمالاً در شرایط کنونی غیرواقعی است.

در همین حال، منتقدان سیاست نگاه شرق خاطرنشان می کنند که همه دولت ها سیاست های خود را بر اساس منافع ملی استوار می کنند. بسیاری با نگرانی متذکر شده اند که بی تفاوتی روسیه و چین به سیاست های منطقه‌ای یک شمشیر دولبه است. به هر حال، هر دو روابط بسیار نزدیک و دوستانه با دشمن سرسخت ایران، اسرائیل دارند.

عزیزی گفت: «برای روسیه امکان همکاری نزدیک با ایران برای مثال فروش تسلیحات به ایران و در عین حال روابط خوب با اسرائیل وجود دارد. با این حال، از طرف ایرانی این دیدگاه وجود دارد که برای دور زدن تحریم‌ها و انواع همکاری‌ها می‌توان برای همه چیز به روسیه اعتماد کرد. تا زمانی که این دیدگاه‌های متناقض یا بهتر بگوییم سوءتفاهم در قبال روسیه وجود داشته باشد، ایرانیان بیشتر و بیشتر ناامید خواهند شد».

روابط اجتناب‌ناپذیر

روابط ایران و روسیه تا حدی از نظر جغرافیایی اجتناب ناپذیر است و صلح و امنیت در هر دو ملت با همکاری و روابط پررونق بین دو ملت گره خورده است. با این حال، روابط باید بر اساس احترام متقابل به ملاحظات امنیتی و همچنین همکاری برای برقراری صلح و امنیت در منطقه باشد. روابط واقعاً هماهنگ بین تهران و مسکو تا زمانی که برای هر ملتی مشخص نشود که دیگری در چه جایگاهی قرار دارد، نمی‌تواند حاصل شود.