آغاز فینال هسته‌ای به امید احیای برجام

نشریه هفتگی اکونومیست در مطلبی با عنوان «آمریکا-ایران: یک راند دیگر» ضمن اشاره به اینکه «مذاکرات هسته‌ای ایران وارد مرحله نهایی می‌شود» هشدار داده است: «زمان برای جلوگیری از یک بحران جدید در خاورمیانه رو به اتمام است».

بر اساس گزارش اقتصادنیوز، اکونومیست نوشت: در دنیای رقابت فزاینده ژئوپلیتیکی -بر سر اوکراین، تایوان و غیره- قدرت‌های بزرگ حداقل توانسته‌اند در تلاش‌های دیپلماتیک درباره برنامه هسته‌ای ایران همکاری کنند. پس از هشت دور مذاکره در وین، آیا آنها می توانند توافق هسته ای را که باراک اوباما در سال 2015 بر سر آن توافق کرده بود و سه سال بعد توسط دونالد ترامپ رها شد، احیا کنند؟

راند تعیین‌کننده

به نوشته اکونومیست، دور بعدی که از امروز آغاز می شود، تعیین کننده به نظر می رسد. یک منبع می گوید که مذاکره کنندگان هرگز به موفقیت نزدیکتر از این نبوده‌اند، همچنین هرگز به شکست از این نزدیکتر نبوده‌اند. مقامات آمریکایی به طور قابل توجهی در مورد چشم انداز توافق خوشبین بوده‌اند.

در یک ژست آشکار حسن نیت، آمریکا جمعه اعلام کرد که شرکت‌های روسی، چینی و اروپایی می‌توانند دوباره معافیت‌هایی از تحریم‌های آمریکا دریافت کنند تا در برخی فعالیت‌های هسته‌ای غیرنظامی در ایران شرکت کنند.

ریسک خرابکاری

خطرات نیز آشکار است. شاهین های آمریکایی صدای مخالف خود را بلندتر کرده‌اند. حوثی‌ها، حملات موشکی و پهپادی علیه امارات متحده عربی را تشدید کرده‌اند و این امر به نوبه خود موجب استقرار یک کشتی جنگی آمریکایی و جت های جنگنده پیشرفته در منطقه شده است. اسرائیل به مانورهای نظامی تهدیدآمیز خود ادامه داده و همکاری امنیتی آن با کشورهای خلیج فارس در حال افزایش است.

اکونومیست مدعی است: برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، که اغلب با نام توافق هسته ای شناخته می شود، برنامه هسته ای ایران را به شدت محدود کرد و در ازای لغو بسیاری از تحریم ها، بازرسی ها را تقویت کرد. اما اسرائیل و حتی برخی دموکرات ها آن را محکوم کردند. چراکه به ایران اجازه داده است پس از 15 سال غنی سازی اورانیوم در مقیاس بزرگ را از سر بگیرد. ایران را ملزم به محدودیت برنامه موشکی بالستیک یا تجدیدنظر در سیاست‌های منطقه ای نکرده است. آقای ترامپ که برجام را «بدترین توافق تاریخ» خواند، تحریم‌های زیادی را تحت سیاست «فشار حداکثری» اعمال کرد.

در پاسخ، ایران به تدریج غنی‌سازی اورانیوم خود را سرعت بخشید - این کشور مقداری اورانیوم را تا 60 درصد غنی‌سازی کرده و گاز هگزافلوراید اورانیوم غنی شده را به فلز اورانیوم تبدیل کرده است. همچنین بازرسی های آژانس بین المللی انرژی اتمی سازمان ملل (IAEA) محدود شده است.

رافائل گروسی، مدیر کل آژانس، خاطرنشان می کند که ایران تنها کشوری است که سلاح هسته ای ندارد و اورانیوم را تا این حد بالا غنی می کند. او می‌گوید: «آنچه شما اینجا دارید ایرانی است که در برنامه هسته‌ای خود از نظر عرض، عمق، ارتفاع، و در همه ابعاد رشد کرده است.»

به ادعای اکونومیست، «زمان گریز هسته‌ای» یعنی زمانی که برای تولید مواد شکافت‌پذیر کافی برای تولید یک بمب هسته‌ای لازم است، برای ایران به کمتر از یک ماه کاهش یافته است، یعنی بسیار کوتاه‌تر از یک سال یا بیشتر زمانی که برجام اجرایی شد. 

این ادعا در حالی مطرح می‌شود که اصطلاح زمان گریز اصطلاحی با محاسبات فرضی است که نه تنها میان آمریکا و اعضای گروه ۱+۴، بلکه حتی بین کارشناسان آمریکایی نیز در مورد نحوه محاسبه این زمان فرضی اختلاف نظر وجود دارد. با توجه به این مسئله و همچنین از آنجا که برنامه هسته‌ای ایران ماهیتی صرفا صلح‌آمیز دارد، اساسا محاسبه این بازه زمانی فرضی بی‌اساس و فاقد توجیه است و چنین محاسباتی نمی‌تواند مبنای تصمیم‌گیری و عمل در وین باشد. 

برجام به مرور ارزش خود را از دست می‌دهد

اصرار آمریکا مبنی بر اینکه مذاکرات در حال ورود به «مرحله پایانی» است، از این رو است که اگر توافقی به زودی منعقد نشود، برجام ارزش خود را از دست خواهد داد. هرچه مذاکرات بیشتر به طول انجامد، محدودیت‌های برنامه ایران بر اساس «بندهای غروب آفتاب» برجام زودتر منقضی می‌شود. و همانطور که راب مالی، مذاکره‌کننده ارشد آمریکا اذعان می‌کند، در حال حاضر نیز بازگشت به برجام دیگر زمان گریز یک ساله توافق اولیه را بازنخواهد گرداند.

برای ایرانی‌ها نیز، برجام ارزش خود را از دست می‌دهد. با توجه به اینکه جو بایدن ممکن است در سال 2025 از قدرت خارج شود، ممکن است هرگونه لغو تحریم‌های آمریکا موقتی باشد. ممکن است آقای ترامپ به کاخ سفید بازگردد. در هر صورت، هر رئیس جمهور جمهوری خواه برای کنار گذاشتن توافق تحت فشار شدید قرار خواهد گرفت.

مذاکره‌کنندگان آمریکایی درخواست‌های ایران برای «تضمین» مبنی بر عدم اعمال مجدد تحریم‌ها را رد کرده‌اند. آنها می گویند که آقای بایدن نمی تواند جانشین خود را مقید کند. بهترین کاری که او می تواند ارائه دهد، قول پایبندی به برجام در صورت پایبندی ایران به آن است.

شانس موفقیت ۷۵ درصد است

آیا چنین اطمینان محدودی کافی خواهد بود؟ خوشبین ها با توجه به تغییر در مواضع آمریکا، احتمال توافق را 75 درصد می بینند. این امر به اقتصاد ایران در آغاز ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی کمک می کند.

بدبینان احتمال شکست را زیاد می بینند و حساب می کنند که ایران متقاعد شده است که آمریکا نمی خواهد وارد جنگ شود و می خواهد بر مزیت خود پافشاری کند. با توجه به اینکه ایران از گفتگوی مستقیم با آمریکا امتناع می ورزد، خطر سوء تفاهم زیاد است.

توافق ضعیف‌تر و کوتاه‌تر از برجام

دولت بایدن با وعده توافقی «طولانی‌تر و قوی‌تر» از برجام، در بهترین حالت توافقی کوتاه‌تر و ضعیف‌تر به دست خواهد آورد. دولت می گوید که مقصر این امر در خروج «فاجعه بار» آقای ترامپ از برجام است. این دولت امیدوار است که زمانی که برجام مقداری ثبات را بازیابی کرد، ممکن است شرایط برای مذاکرات بعدی را بهبود بخشد.

نقشه غرب در صورت شکست دیپلماسی

اکونومیست مدعی است: مقامات غربی نیز خود را برای فروپاشی مذاکرات آماده می کنند. آنها بی سر و صدا در حال بحث در مورد گام‌های بعدی در افزایش فشار اقتصادی و سیاسی بر ایران، در صورت شکست مذاکرات هستند. یکی از گزینه‌ها این است که یک کشور اروپایی – احتمالاً بریتانیا – به مفاد «اسنپ‌بک» برجام برای اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل استناد کند. اینها تأثیر محدودی خواهند داشت و خطر رخنه بین غرب و روسیه و چین را به همراه خواهد داشت.

روابط پیچیده محور روسیه-چین با ایران

تا کنون روسیه و چین به ترغیب ایران به سمت یک توافق کمک کرده اند. برای مثال، در ماه دسامبر، آنها ایران را به افزایش همکاری محدود خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سوق دادند تا از طرح موضوع در شورای امنیت سازمان ملل اجتناب کند.

روابط آنها با ایران پیچیده است. به نظر می رسد که هر دوی آنها مشتاق همکاری با ایران به عنوان وزنه‌ای در برابر نفوذ آمریکا هستند، اما هیچکدام نمی خواهند ایران هسته ای شود. همچنین به نظر نمی رسد که آنها خواهان بحران جدیدی در خلیج فارس باشند که به بی ثباتی ژئوپلیتیکی بیافزاید.

تأثیر بحران اوکراین بر مناقشه هسته‌ای

 طوفان تجمعی در اوکراین ممکن است بر چنین محاسباتی تأثیر بگذارد. برخی از دیپلمات ها امیدوارند که بحران اوکراین در واقع به توافق سرعت ببخشد، زیرا قدرت های بزرگ به دنبال مهار رقابت خود هستند. دیگران می ترسند که مواضع در حال حاضر سخت تر شود.

روسیه و چین هفته گذشته بیانیه مشترکی صادر کردند که در آن آمریکا و متحدانش را به دامن زدن به "تضاد و رویارویی" در سراسر جهان، محکوم کردند. ایران می تواند به عنصر دیگری از رقابت تبدیل شود. اگر چنین باشد، یک بحران جدید در خاورمیانه به بحران‌های اروپا و بحران‌های آینده در آسیا اضافه خواهد شد.