به گزارش اکوایران، رهبر چین، شی جینپینگ، روزهای دشواری را در پیش دارد. او در نشست اخیر حزب کمونیست که ۲۳ اکتبر پایان یافت، هشدار داد که در پنج سال آینده، حفظ رشد اقتصادی در کنار تأمین امنیت ملی «بهمراتب دشوارتر» خواهد شد، چرا که «افزایش قابلتوجهی در عوامل پیشبینیناپذیر و متغیرهای غیرمنتظره» پدید آمده است.
دیدار یک هفته بعد او با دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا، در کرهجنوبی، به آتشبس موقت در جنگ تجاری میان دو کشور انجامید. اما این دیدار نتوانست بزرگترین دغدغه شی را برطرف کند: ایالات متحده. از نگاه او، درمان بیثباتی ناشی از «ترامپیسم»، ایجاد نظمی جایگزین است که سایر کشورها را بیش از پیش در مدار نفوذ چین قرار دهد.
بازگشت پرقدرت طرح «کمربند و جاده»
به نوشته نشریه اکونومیست، در این چارچوب، ابتکار «کمربند و جاده» یا BRI بار دیگر در مرکز راهبرد چین قرار گرفته است. تا چندی پیش، برخی تحلیلگران گمان میکردند پکن ممکن است این طرح عظیم توسعه زیرساخت را که از سال ۲۰۱۳ آغاز شد و حدود ۱۳۰ کشور فقیر یا در حال توسعه، معروف به «جنوب جهانی»، در آن مشارکت دارند، متوقف کند. هدف اولیه طرح، گسترش تجارت و رشد اقتصادی از راه ساخت بندر، راهآهن، نیروگاه و زیرساختهای مشابه بود؛ و البته تضمین قراردادهای کلان برای شرکتهای دولتی چین.
اما این طرح بهسرعت با انتقاداتی درباره بدهیزایی برای کشورها و آسیب به محیطزیست روبهرو شد. چین شروع به کاهش وامهای خود کرد. با این حال، هرچند فعالیتهای این طرح در دوران همهگیری کاهش یافت، از سال ۲۰۲۳ بهطور چشمگیری اوج گرفت و به رکوردهای تازهای رسید. این روند همچنین به رونق تجارت چین با کشورهای جنوب جهانی انجامیده و بازارهای تازهای برای کالاهای چینی فراهم کرده است؛ بازارهایی که تعرفههای آمریکا عملاً آنها را از دسترس خارج کرده است.
اگر به آمار تجارت نگاه کنیم، آمریکا هنوز بزرگترین مقصد صادرات چین است، اما سهم آن بهشدت کاهش یافته است. در نه ماه نخست سال ۲۰۱۸، نزدیک به ۲۰ درصد از صادرات چین به آمریکا میرفت؛ اما این رقم امسال به کمتر از ۱۲ درصد رسیده است. کشورهای جنوب جهانی جای خالی آمریکا را پر کردهاند. صادرات چین به ده کشور عضو «آسهآن» در سپتامبر نسبت به سال قبل ۱۵ درصد افزایش یافت؛ صادرات به آمریکای لاتین نیز همینقدر رشد داشت، و صادرات به آفریقا نزدیک به ۵۷ درصد جهش کرد. بر اساس دادههای مؤسسه S&P Global، در سال ۲۰۲۴، کشورهای جنوب جهانی ۴۴ درصد از صادرات چین را جذب کردند، در حالی که این رقم در ۲۰۱۵ تنها ۳۵ درصد بود. این کشورها اکنون بیش از نیمی از مازاد تجاری چین را تشکیل میدهند (سهم آمریکا ۳۶ درصد است).
بسیاری از پروژههای این ابتکار، با هدف تسهیل تجارت طراحی شدهاند. مثلاً کارخانهای که چین در کشوری دیگر بنا میکند، ممکن است از قطعات و ماشینآلات ساخت چین استفاده کند و در بازارهای محلی یا حتی در آمریکا محصول خود را بفروشد، آن هم با دور زدن تعرفههای ضدچین از طریق برچسبگذاری کشور مبدأ متفاوت. در سال ۲۰۲۳، نخستین سال پس از پایان سیاست «کووید صفر»، مجموع سرمایهگذاریها و قراردادهای ساختمانی مرتبط با این طرح به ۹۲٫۴ میلیارد دلار رسید؛ رقمی که هرچند کمتر از سطح پیش از همهگیری بود، اما نسبت به سال ۲۰۲۲ جهشی محسوس داشت (از ۷۴٫۵ میلیارد دلار).
در سالهای ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵، میزان مشارکت چین در پروژههای کمربند و جاده با رشدی بیسابقه همراه شد. طبق گزارش کریستف ندُپیل از دانشگاه گریفیت استرالیا و مرکز «توسعه و مالی سبز» دانشگاه فودان شانگهای، در سال ۲۰۲۴ سرمایهگذاریها ۳۰ درصد افزایش یافت و به نزدیک ۱۲۲ میلیارد دلار رسید؛ بزرگترین جهش سالانه در تاریخ این طرح. در نیمه نخست ۲۰۲۵ نیز رکورد تازهای ثبت شد: بیش از ۱۲۳ میلیارد دلار سرمایهگذاری ـ تقریباً دو برابر مدت مشابه در سال قبل.
چهره تازه ابتکار چینی
شی جینپینگ در سال ۲۰۲۱ در واکنش به انتقادات گسترده اعلام کرد که طرح کمربند و جاده وارد مرحلهای تازه خواهد شد: تمرکز کمتر بر پروژههای عظیم عمرانی و بیشتر بر حوزههایی چون بهداشت، انرژی سبز و ارتباطات، و توقف سرمایهگذاری در نیروگاههای زغالسنگی. اما در دو سال اخیر برخی قراردادهای امضاشده کاملاً برخلاف این وعده بوده است. از ۳۹ میلیارد دلار سرمایهگذاری چین در آفریقا در نیمه نخست امسال، نیمی از آن تنها به یک پروژه اختصاص دارد: قرارداد ۲۰ میلیارد دلاری برای ساخت تأسیسات نفت و گاز در نیجریه. در حال حاضر، سوختهای فسیلی بیشترین سهم را در پروژههای انرژی مرتبط با طرح کمربند و جاده دارند. بخش قابلتوجهی نیز صرف پروژههای تولید مس و آلومینیوم در قزاقستان به ارزش نزدیک به ۲۰ میلیارد دلار شده است.
در کنار این قراردادهای عظیم دولتی، روندی دیگر در حال شکلگیری است: رشد سریع پروژههای کوچکتر، بهویژه در حوزه انرژی پاک. سرمایهگذاری شرکتهای چینی در پروژههای انرژی خورشیدی، بادی و بازیافتی در سال گذشته به ۱۱٫۸ میلیارد دلار رسید، افزایشی ۲۴ درصدی که آن را به «سبزترین سال» در تاریخ این طرح تبدیل کرد. تنها در نیمه نخست امسال، سرمایهگذاری تازهای به ارزش ۹٫۷ میلیارد دلار در همین حوزه انجام شده است.
به باور شی جینپینگ، این طرح نه تنها برای شرکتهای چینی که از تعرفههای ترامپ آسیب دیدهاند فرصتی تازه است، بلکه برای چین منافع ژئوپولیتیکی نیز به همراه دارد. از زمان آغاز پروژه بینالمللی کمربند و جاده در سال ۲۰۱۳، بیش از ۱.۳ تریلیون دلار سرمایهگذاری و قرارداد در ۱۵۰ کشور از مسیر این طرح انجام شده است. چین امیدوار است این سرمایهگذاریها کشورها را در نهادهای بینالمللی ـ از جمله سازمان ملل ـ به حمایت از مواضع پکن ترغیب کند. برای مثال، حدود ۷۰ کشور قطعنامههای پیشنهادی چین را پذیرفتهاند که میگوید «تمام تلاشها باید برای اتحاد مجدد با تایوان صورت گیرد»؛ عبارتی که عملاً استفاده از زور را مجاز میداند. بیشتر این کشورها عضو طرح کمربند و جادهاند.
«نظم نوین جهانی» به سبک پکن
با این حال، خطراتی نیز وجود دارد. همانطور که کشورهای ثروتمند از ورود سیلآسای کالاهای ارزان چینی نگراناند، بسیاری از کشورهای جنوب جهانی نیز دچار تردید شدهاند. کسری تجاری بسیاری از این کشورها با چین رو به افزایش است و زمزمههای حمایتگرایی در آفریقا و جنوبشرقی آسیا بلندتر شده است. گذشته پرریسک چین در وامدهی نیز اثر خود را گذاشته است.
گزارش اندیشکده «لاوی اینستیتوت» در سیدنی در ماه مه اعلام کرد که چین برای بودجه کشورهای در حال توسعه از «تأمینکننده سرمایه» به «بار مالی خالص» تبدیل شده است، زیرا هزینه بازپرداخت بدهیهای ناشی از پروژههای دهه ۲۰۱۰ اکنون «بهمراتب از وامهای جدید بیشتر است». این مؤسسه هشدار داده است که این بازپرداختها میتواند کشورهای آفریقایی را در برابر بحران بدهی آسیبپذیرتر کند و منابع مالی آنها را از اولویتهایی چون سلامت، آموزش، کاهش فقر و مقابله با تغییرات اقلیمی منحرف سازد.
با وجود این نگرانیها، چین میداند که هنوز مخاطبانی وابسته دارد. بسیاری از کشورهای در حال توسعه هرچند در خلوت از بدهی یا نابرابری تجاری گله دارند، اما فناوری و مهارتهای ساختوساز چینی را جایگزینناپذیر میدانند. پکن امیدوار است این کشورها چارهای جز همسویی با هدفش ـ یعنی معماری نظم جهانی جایگزین غرب ـ نبینند. به گفته یکی از نشریات حزب کمونیست، ابتکار کمربند و جاده به ایجاد «الگوی تازهای از حکمرانی جهانی» کمک خواهد کرد. در جهانی که از بیثباتی ترامپ آسیب دیده، شی جینپینگ هنوز فرصتهایی میبیند.
