به گزارش اکو ایران، آیا افزایش ناگهانی نیترات و گوگرد در گزارش جدید آلودگی هوا نشانه مصرف بیشتر سوختهای آلاینده است، منابع آلایندگی تغییر کرده است یا اینبار عامل اصلی را باید در آسمان و شرایط جوی جستوجو کرد؟ مظاهر معینالدینی، عضو هیأت علمی محیطزیست دانشگاه تهران در گفت و گو با اکو ایران با تأکید بر اینکه نوسانات اخیر غلظت آلایندهها لزوماً نشانه افزایش مصرف سوختهای بیکیفیت نیست، میگوید بدون تحلیلهای آماری و بررسی شرایط جوی نمیتوان درباره تشدید آلودگی هوا قضاوت قطعی کرد.
در گزارش اخیر سازمان محیط زیست، برخی آمار متفاوت از قبل است، مثلا اعلام شد سهم نیترات بیش از 25 درصد افزایش پیدا کرده است. دادههای دی اکسید گوگرد نشان دهنده آن است که سوخت با محتوای گوگرد بالا به ویژه در نیروگاهها استفاده میشود. این مساله هر ساله اعلام میشود، دولت نیز تاکید دارد که چنین سوختی استفاده نمیشود. افزایشی که امسال متفاوت از سال قبل اعلام شده، میتواند علت ویژهای داشته باشد؟ یا بدان معنا است که از این سوخت در سالهای قبل کمتر استفاده میشد؟
برای بررسی منابع انتشار آلایندههای هوا صرفا نمیتوان براساس غلظت محیطی قضاوت کرد، چرا که مساله آلودگی هوا دو قسمت دارد؛ یک میزان انتشار و دیگری شرایط پخش، پراکنش و حذف آلاینده در اتمسفر است. ممکن است جو در شرایط خاصی از پایداری هوا باشد که این وارونگی دمایی حادترین شرایط پایداری هوا منجر به تجمع آلایندهها در چند روز شده باشد.
برای مثال در سال گذشته، امکان دارد دوره وارونگی دمایی دو روزه بوده، ولی در سال جاری تعداد روزهای متوالی که شاهد وارونگی دمایی بودیم بیش از چند روز باشد و این موضوع منجر به افزایش غلظت آلایندهها و رقیق نشدن آنها در جو باشد، بنابراین با غلظت محیطی بیشتری در روزهای انتهایی که شاهد وارونگی دمایی بودیم مواجه میشویم. در واقع در شرایطی که وارونگی دمایی وجود دارد، نمیتوان بیان کرد که میزان انتشار آلاینده بیشتر شده است، چرا که احتمال دارد آلایندهها تجمع یافتهاند. در مقابل برای اینکه بتوانیم ثابت نماییم که افزایش غلظت محیطی ناشی از افزایش انتشار آلایندههاست باید این مقایسه در روزهایی انجام شود که شرایط جوی ویژهای، مانند وارونگی دمایی یا تابش شدید خورشید نداشته باشیم. بنابراین با این دادهها امکان قضاوت مبنی بر اینکه سوخت بیکیفیتتر یا بیشتری مصرف شده، وجود ندارد.
رابطه آلودگی هوا با پایداری جوی
اما در گزارش سازمان محیط زیست، پیکهایی از آلودگی هوا را مشاهده میکنیم که حاکی از بدتر شدن وضعیت هوا است.
در کل شرایط آلودگی هوا در کلانشهرهای کشور به خصوص در تهران در برخی روزهای تابستان و زمستان در سطح قابل قبولی نیست. نیاز است در این زمینه اقدامات موثری انجام شود. در رابطه با گزارش ارائه شده، ممکن است شرایط وارونگی دمایی و پایداری جو و حتی پراکندگی آلایندهها متفاوت باشد. با این حال، توجه به این نکته مهم و ضروری است که صرف بالا بودن عدد شاخص کیفیت هوا در یک روز نسبت به سال گذشته، بهتنهایی نشانه بدتر شدن کیفیت هوا نیست. برای اینکه بتوان قضاوت دقیقی ارائه نمود، باید این تغییر را در قالب «مقایسه میانگینها» بررسی کرد؛ یعنی ببینیم افزایش ثبتشده آیا از نظر آماری معنیدار است یا نه. اگر تفاوت ثبتشده در یک سطح قابل اعتماد علمی معنیدار باشد، میتوان گفت با یک «رخداد مهم» روبهرو هستیم؛ اما اگر چنین نباشد، این افزایش میتواند صرفاً یک نوسان در شرایط کیفیت هوا باشد و نه نشانهای از وخامت وضعیت. به بیان ساده، هر عدد بالاتری لزوماً نشانه بدتر شدن کیفیت هوای آلوده نیست، چه بسا در سالهایی به دلیل رخداد 14 روز وارونگی دمایی و تجمع آلاینده، رکوردهایی از میزان غلطت آلاینده ها ثبت شده که در سالهای بعد اتفاق نیفتاده است.
تازهترین گزارش سازمان حفاظت محیط زیست درباره میزان آلودگی کلانشهر تهران منتشر شده است. گزارشی در روزهای نیمه تعطیل تهران که نشان میدهد در بازه زمانی اول تا ششم آذر میانگین 24 ساعته غلظت ذرات معلق دو و نیم میکرون حتی به 107 میلیگرم بر متر مکعب هم رسیده است. رقمی که بیش از ده برابر رقم استاندارد سازمان جهانی بهداشت یعنی 10 میکروگرم بر متر مکعب است.
به همین دلیل این گزارش بیشتر بهصورت «نقطهبهنقطه» وضعیت کیفیت هوا را ارائه نموده و برای اینکه بتوان میزان واقعی افزایش غلظت آلایندهها را مشخص کرد، نیاز به اطلاعات تکمیلی وجود دارد. ممکن است مصرف سوخت در برخی روزها بیشتر باشد یا حتی مشابه سال قبل؛ اما در هر صورت، تا زمانی که دادهها و اطلاعات کیفیت هوا در بازه زمانی و موقعیتهای مکانی مختلف با تحلیلهای آماری و آزمون معنیداری مقایسه نشوند، نمیتوان درباره شدت افزایش یا وخامت وضعیت کیفیت هوا قضاوت قطعی داشت. در مجموع در بازه زمانی که این مطالعه انجام شده است، چنین برداشتی نمیتوان داشت که اکسیدهای گوگرد بیشتری به اتمسفر منتشر شده است.
اگر در برخی روزها به خصوص روزهای سرد سال که رطوبت نسبی بیشتری هم وجود دارد ترکیب دیاکسید گوگرد با رطوبت میتواند در تولید ذرات ثانویه نقش داشته باشد. همانطور که در بخشهای انتهایی گزارش اشاره شده، یون سولفات در چند ایستگاه اندازه گیری شده است که میزان بالایی نیست. از طرفی نقش اکسیدهای نیتروژن در تولید اسید نیتریک و یون نیترات بیشتر بوده است.
آیا مازوت سوزاندیم؟
در مجموع، اگر بخواهیم نتیجه گیری در رابطه با اینکه «منابع ساکن به خصوص صنایع سوخت بیشتری سوزاندهاند» داشته باشیم، نیازمند دادهها و شواهد دقیقتری هستیم. در حال حاضر آمار رسمی بیانگر توزیع سوخت با محتوی سولفور به صنایع است. در اغلب اوقات، صنایع از جمله نیروگاهها ،سوختهای مایع مانند گازوئیل و مازوت را تنها در شرایط اضطراری بهعنوان سوخت جایگزین استفاده می نمایند. دپوی مازوت در نیروگاهها الزاماً به معنای مصرف آن نیست و معمولاً برای مواقع کمبود گاز ذخیره میشود.
در این گزارش به نکته دیگری اشاره شده است که غرب و جنوب غرب تهران وضعیت نگران کنندهتری از نظر میزان آلایندگی دارند. همیشه گفته می شود که باد غالب تهران از سمت غرب وارد شهر می شود، چرا با وجود وزش باد وضعیت آلایندگی این منطقه تا این حد شدید است؟
در استاندارد هوای آزاد برای برخی از آلایندهها مانند ذرات معلق دو سطح استاندارد کوتاه مدت 24 ساعته و بلندمدت سالیانه ارائه شده است. به عنوان مثال برای استاندارد سالیانه ذرات معلق با قطر معادل 5/2 میکرون، سازمان جهانی بهداشت (WHO) عدد 10 میکروگرم بر متر مکعب اعلام نموده، در حالی که این عدد در استانداردهای ایران 12 میکروگرم بر متر مکعب است. از سوی دیگر میانگین 24 ساعته یا کوتاه مدت 35میکرو گرم بر متر مکعب است که نیاز بوده با عدد 35 این بازه زمانی مقایسه میشد. با این حال مقدار غلظت ذرات معلق در برخی روزها بیش از سه برابر سطح استاندارد کوتاه مدت این آلاینده بوده است. از سویی برای قضاوت در رابطه با اثر بهداشتی این آلاینده بایستی مقدار شاخص کیفیت هوا محاسبه و با مقدار شاخصهای تعیین شده برای استاندارد کیفیت هوا مقایسه شود در کل عدد 100 برای غلظت این آلاینده منجر به قرار گرفتن کیفیت هوادر وضعیت ناسالم میشود. در رابطه با دامنه غلظت میتوان اینطور بیان کرد که رنگ بندی ارائه شده در این نقشه مشخص نیست برچه اساس انجام شده و اگر اطلاعات براساس مواجهه کوتاه مدت و بلندمدت شاخص محاسبه و براساس رنگ بندی شاخص کیفیت هوا که به صورت استاندارد وجود دارد ارائه شود، میتواند راهنمای بهتری برای تعیین تغییرات مکانی کیفیت هوا در شهر تهران باشد. به همین دلیل نقشه ارائهشده در این گزارش نمیتواند تصویر کامل و قابل اتکایی از وضعیت کیفیت هوا باشد. در این گزارش همچنین آمده است که نواحی جنوب و جنوبغربی شهر بهطور مستمر غلظتهای بالاتری از ذرات معلق ۲.۵ میکرون دارند؛ موضوعی که با توجه به تمرکز صنایع، بزرگراهها و منابع گردوغبار در این مناطق تا حد زیادی قابل انتظار است.
در بخشی از این گزارش توضیح داده شده است که غلظت آلایندگی در برخی مناطق نسبت به سال گذشته کمتر و در برخی مناطق بیشتر شده است. آیا ارائه آمار منطقهای حاکی از این است که در یک منطقه شیوه مدیریت ارتقا پیدا کرده یا کمتر شده است و یا اینکه باید عامل دیگری را در نظر گرفت؟
تغییرات آلودگی هوا به عوامل متعددی بستگی دارد و می تواند آن را تشدید یا کاهش دهد. در برخی محلهها توسعه سکونتگاهی و افزایش ترافیک، مصرف بالاتر سوخت در خانهها و مراکز اداری، یا حتی فعالیتهای منابع ساکن میتواند سطح آلایندگی را تغییر دهد. در سالهای اخیر استقرار صنایع مهمی در پیرامون شهر تهران اتفاق نیافتاده اما در مناطق جنوبی و حاشیه شهر مسائلی مانند زبالهسوزی، استفاده از سوختهایی مایع و توسعه شهر میتواند نقش مهمی در افزایش موضعی انتشار آلاینده های هوا کاهش کیفیت هوا داشته باشد.
