محمد حسین جعفرزاده
پروپیلن بهعنوان یکی از مواد پایه کلیدی در صنعت پتروشیمی نقش استراتژیک در تولید پلیمرهای مختلف نظیر پلیپروپیلن (PP)، الیاف پروپیلنی، پلاستیکهای فنی و مشتقات شیمیایی دارد و سهم بالایی در ارزش افزوده صنایع پاییندستی ایجاد میکند. ایران با دارا بودن منابع غنی گاز، ذخایر پروپان و پتانسیل جذب سرمایهگذاری در حوزه پتروشیمی، در سالهای اخیر پروژههای متعددی برای افزایش ظرفیت تولید پروپیلن تعریف کرده و هدفگذاری نموده است که ظرفیت تولید سالانه پروپیلن را از حدود ۲.۲ میلیون تن در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۳ میلیون تن تا سال ۱۴۰۵ برساند؛ اما واقعیت عملکرد صنعت حاکی از آن است که زنجیره ارزش پروپیلن در ایران تکمیل نشده است و بخش بزرگی از تقاضای مشتقات با ارزش افزوده بالاتر، از طریق واردات تأمین میشود، موضوعی که اثرات قابلتوجهی بر تعمیق صنعت، اشتغالزایی و مزیتهای صادراتی ایران دارد.
یکی از مهمترین دلایل این چالش، کمبود خوراک پایدار است، بهویژه برای واحدهای پاییندستی پروپیلن که نیازمند تامین مستمر پروپان، بوتان و سایر خوراکهای مشتق از گاز طبیعی هستند. ناپایداری در تخصیص خوراک و نوسان در عرضه خوراک از مجتمعهای پتروشیمی، باعث شده است تا برنامهریزی برای توسعه صنایع پاییندستی با ریسک زیادی همراه شود و واحدهای متکی بر پروپیلن نتوانند در بسیاری از دورهها با ظرفیت کامل عمل کنند. همچنین، تمرکز سرمایهگذاریها عمدتاً بر افزایش ظرفیت تولید پروپیلن و مشتقات ساده آن، مانند پلیپروپیلن بوده است، در حالی که صنایع پاییندستی با ارزش افزوده بالاتر—نظیر الیاف تخصصی، کامپاندها، پلیمرهای مهندسی و محصولات شیمیایی کاربردی—بهطور متوازن توسعه نیافتهاند. این نقیصه باعث شده است که علیرغم تولید قابلتوجه پروپیلن، بیش از ۳۰ تا ۴۰ درصد نیاز بازار داخلی به محصولات پاییندستی پروپیلنی همچنان از طریق واردات تأمین شود و فرصتهای صادرات ارزشافزوده به بیرون از کشور هدایت نشود.
تحریمها و محدودیت دسترسی به تکنولوژیهای پیشرفته تولید پروپیلن با بازدهی بالا نیز یکی از چالشهای ساختاری است. واحدهای تولید پروپیلن مبتنی بر فرآیندهای متداول همچون PDH (پروپان دِهیدروژناسیون) یا کراکینگ با بازده بالا نیازمند تکنولوژیهای نوین، پالایش بهتر خوراک و کنترل دقیق پارامترهای واکنش هستند که تحریمهای بینالمللی مانع از دسترسی آسان به این تکنولوژیها و خدمات فنی مرتبط شده و باعث شده است که برخی واحدها با ظرفیت کمتر از پتانسیل اسمی عمل کنند یا اینکه سرمایهگذاری در بخش پاییندستی بهدلیل عدم تضمین بازگشت سرمایه متوقف بماند. علاوه بر این، عدم استفاده بهینه از ظرفیت پالایشگاههای کشور در تولید پروپیلن باعث تشدید چالش شده است؛ در ایران بخش زیادی از پالایشگاهها فاقد واحدهای پیشرفته FCC (کراکینگ کاتالیزوری سیال) هستند و تحت فشار تولید بنزین با استاندارد بالا، اولویت تولید با سوختهای مصرفی است و نه خوراکهای پتروشیمیایی. این موضوع یعنی هرچند ظرفیت اسمی پالایشگاهی برای تولید خوراکهای پروپیلینی وجود دارد، اما بهدلیل توازن نامناسب بین تولید بنزین و محصولات پایه پتروشیمی، سهم خوراک پتروشیمی کاهش یافته است.
برای کاهش این چالش و حرکت به سمت تکمیل زنجیره ارزش پروپیلن، چند راهکار راهبردی قابل پیشنهاد است. نخست، لازم است بازنگری در طرحهای افزایش ظرفیت تولید پروپیلن انجام شود، بهطوری که توسعه واحدهای پاییندستی بهصورت همزمان با افزایش ظرفیت تولید خوراک پایه برنامهریزی و اجرا شود و نه بهصورت پروژههای مجزا. دوم، اصلاح سیاستهای قیمتگذاری و تخصیص خوراک با هدف تشویق تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر باید در دستور کار قرار گیرد، به طوری که بخشی از خوراک ارزانتری که اکنون صرف تولید مشتقات پایه میشود، به سمت واحدهای پاییندستی هدایت شود تا رقابتپذیری این بخش افزایش یابد.
علاوه بر این، سرمایهگذاری در روشهای نوین تولید پروپیلن مانند PDH باید با تضمین تأمین پایدار خوراک پروپان همراه باشد تا بازدهی پروژهها افزایش یابد و ریسکهای عملیاتی کاهش یابد. همچنین احداث و بهرهبرداری از واحدهای FCC/RFCC در پالایشگاههای موجود و اصلاح الگوی کاری پالایشگاهها برای ایجاد تعادل بهتر بین تولید بنزین و خوراکهای پتروشیمیایی، میتواند ظرفیت بالقوه خوراک را بهطور مؤثرتری به بخش پتروشیمی منتقل کند.
ایران در برنامههای توسعهای خود پیشبینی کرده است که ظرفیت تولید پروپیلن را افزایش دهد و تا افق ۱۴۰۵ ظرفیت تولید را بیش از ۳ میلیون تن در سال برساند، اما تا زمانی که این پروژهها همراستا با تکمیل زنجیره ارزش و توسعه صنایع پاییندستی نباشند، صرف افزایش ظرفیت تولید بهمعنی ایجاد ارزش افزوده پایدار در صنعت پتروشیمی نخواهد بود. برای بهرهبرداری واقعی از فرصتهای بازار منطقهای و جهانی—که تقاضای محصولات پیشرفته پروپیلنی در آن رو به رشد است—ضروری است از رویکرد افزایش ظرفیت صرف فاصله گرفته شود و تمرکز بر ایجاد یک زنجیره ارزش کامل و متوازن قرار گیرد تا صنعت پتروشیمی ایران بتواند هم نیازهای داخلی را پوشش دهد و هم سهم قابلتوجهتری در بازارهای صادراتی کسب کند.
