پاکستان در آستانه یک کودتای پست‌مدرن؟

به گزارش اکوایران، در شرایطی که روز پنج شنبه دیوان عالی پاکستان با صدور رای ابطال حکم رئیس‌جمهوری این کشور مبنی بر انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات پیش از موعد راه را برای بررسی مجدد رای اعتماد به دولت عمران خان را در پارلمان باز کرده، نخست و‌زیر این کشور گفته در صورت استیضاح و برکناری، دولت جدید را به رسمیت نخواهد شناخت.

عمران خان از مردم خواسته تا یکشنبه به خیابان‌ها بیایند و علیه آن‌چه او دخالت بیگانگان می‌خواند، تظاهرات کنند. او گفته: «من هم با شما خواهم بود و هیچ وقت توطئه خارجی علیه پاکستان را نخواهم پذیرفت». مجلس پاکستان قرار است امروز رای عدم اعتماد به عمران خان را بررسی کند و برکناری او از قدرت در جلسه امروز بسیار محتمل است. به همین بهانه یورونیوز طی یادداشتی به بررسی سناریوهای پیش روی پاکستان به واسطه تحولات پرداخته است.

دو روایت رقیب از تحولات پاکستان

بر اساس گزارش یورونیوز، اگر چه برخی ناظران معتقدند ماجرا از زمانی شروع شد که عمران خان در میانه جنگ اوکراین به مسکو سفر کرد و اسلام‌آباد حاضر نشد در نشست مجمع عمومی علیه روسیه رای دهد، اما برخی دیگر منشا بحران را به فرآیندهای سیاست داخلی پاکستان مربوط می دانند و تورم ۱۲ درصدی آن هم در آغاز ماه رمضان را در اتحاد دو حزب اصلی مخالف -مسلم لیگ (شاخه نواز) که در نبود نواز شریف توسط برادرش شهباز شریف و دخترش مریم نواز اداره می شود و حزب مردم تحت رهبری آصفعلی زرداری همسر بینظیر بوتو نخستو زیر فقید پاکستان- از سویی و جذب ۲۰ نماینده موتلف با حزب تحریک انصاف عمران خان و در نتیجه از اکثریت انداختن تحریک انصاف موثر می دانند.

در این میان خوانش خود عمران خان و حزب تحریک انصاف در مرتبط کردن این دو به یکدیگر در روایت و خوانشی ضدآمریکایی هم تعیین‌کننده است. بر اساس روایت اخیر، عمران خان چهره‌ای ضدآمریکایی است و تلاش کرده سیاستی مستقل و متوازن با چین و روسیه پیش ببرد. و در مقابل احزاب مخالف با صحنه گردانی آمریکا علیه عمران خان متحد شده‌اند و با پرداخت ۵ میلیون دلار به هر یک از ۲۰ نماینده جدا شده از تحریک انصاف موفق شده اند حزب حاکم را از اکثریت بیندازند و طرح استیضاح عمران خان را به مجلس بدهند -پروژه ای که زلمای خلیلزاد در نقطه مرکزی آن قرار دارد.

چالش ارتش

بر اساس این گزارش، دعوای عمران خان با ارتش از تابستان گذشته تشدید شد. زمانی که بر سر تعیین فرمانده استخبارات ارتش (ISI ) -که یکی از قدرتمندترین نهادهای امنیتی داخلی و خارجی پاکستان است- بین عمران‌خان و ژنرال قمر جاوید باجوه فرمانده ارتش اختلاف نظر پیش آمد. خان خواستار تداوم فرماندهی ژنرال حمید فیض که از حامیان او در انتخابات جولای ۲۰۱۸ بود بر استخبارات ارتش بود اما ژنرال باجوه خواستار انتصاب گزینه مورد نظر خود بود. اگر چه نهایتا عمران خان به خواست ارتش تن داد و ژنرال ندیم احمد انجم را به فرماندهی استخبارات منصوب کرد اما نزدیک بودن پایان دوره فرماندهی ژنرال قمر جاوید باجوه و این ظن که عمران خان قصد دارد ضمن برکناری او، ژنرال حمید فیض را به فرماندهی ارتش منصوب کند و فرمانده قدرتمند ارتش پاکستان را حذف و منزوی کند ریشه اختلاف و بدگمانی بین ارتش و عمران خان را شکل می دهد.

مجموعه‌ا ی از کشمکش‌های اخیر بین ارتش و دولت در پاکستان یادآور چالش‌های سال‌های ۲۰۰۲-۲۰۱۰ بین ارتش ترکیه و رجب طیب اردوغان در ترکیه است. به گفته سمیه مروتی پژوهشگر ارشد پاکستان در موسسه مطالعات خاورمیانه تهران: «الگوی رفتاری عمران خان از بسیاری از جهات قابل مقایسه با الگوی اردوغان در ترکیه است. همانند اردوغان مواضعی منتقدانه نسبت غرب دارد. همانند او می کوشد تا یک سیاست مستقل از غرب در پیش گیرد و با شرق نیز نزدیک شود. همانند اردوغان با ارتش دچار چالش است و می کوشد تا ارتشی که بطور سنتی تعیین کننده نهایی در سیاست پاکستان بوده را از سیاست حذف کند و باز هم همانند اردوغان تلاش دارد تا از طریق بسیج خیابانی طرفدارانش و نسبت دادن مخالفان به توطئه ای آمریکایی، راه را برای قدرتگیری خود و تضعیف و انزوای مخالفان بگشاید».

پاکستان در محور رقابت قدرت‌های بزرگ

از سوی دیگر، سفر عمران خان به مسکو در روز ۲۴ فوریه -دقیقا هم‌زمان با آغاز حمله گسترده نظامی روسیه به اوکراین- و رای ممتنع پاکستان در رای گیری مجمع عمومی سازمان ملل علیه حمله روسیه به اوکراین، به تغییر رویکرد پاکستان در سیاست بین الملل و چرخش به شرق تعبیر شد. در حالیکه هند نیز در مجمع عمومی به قطعنامه محکومیت روسیه رای ممتنع داد اما چنین تفسیری از رفتار هند نشد.

به گفته محمد ندیمی تحلیلگر مسائل ژئوپلتیک در تهران: «مسئله را باید با تمرکز بر مسئله چین و رابطه استراتژیک چین-پاکستان دید و نه صرفا با تمرکز بر مسئله روسیه. هند در نظم بین الملل بازیگر معارض چین و متحد آمریکا در برابر چین محسوب می شود که می تواند با همکاری با آمریکا در تنگه مالاکا (Selat Malaka) برای چین ایجاد تنگنای ژئوپلتیک کند و دسترسی چین به اقیانوس هند را قطع کند اما چین با پیش بینی تنگنای ژئوپلتیک در تنگه مالاکا و با سرمایه گذاری ۵۰ میلیارد دلاری در پروژه CPEC (همکاری اقتصادی چین پاکستان) و احداث راه از کاشغرتا بندر گوادور در پاکستان ضمن آنکه موفق شده تا مسیر انتقال کالا به غرب را با دور زدن تنگه مالاکا ۶ هزار کیلومتر کاهش دهد همچنین با استقرار در سریلانکا به نوعی رویکرد مهار هند را نیز در پیش گرفته. بنابراین در معادلات بین آمریکا و چین ، هند بازیگری است در کنار آمریکا؛ اما پاکستان با نزدیکی با چین و باز کردن دروازه سینکیانگ به اقیانوس هند در واقع مانعی در برابر سیاست مهار چین محسوب می شود».

هم‌چنین ندیمی یادآور شده:«با خروج هندی ها از پروژه چابهار در ایران و رفع تعارض منافع بین پروژه گوادور و چابهار و در ادامه اتصال گوادور به کریدور جنوب-شمال ایران یک گام بسیار موثر در پروژه کمربند و جاده چین برداشته می شود که دسترسی چین را تا دریای سیاه و مدیترانه و بالتیک فراهم می سازد بدون آنکه با مخاطرات و تنگناهای ژئوپلتیکی تنگه های مالاکا ، عدن و کانال سوئز مواجه شود».

در واقع، در تصویری بزرگتر از سیاست بین الملل و با تمرکز آمریکا بر چین و به ویژه سیاست محاصره و مهار چین در دریای جنوب چین و تنگه مالاکا از طریق پیمان آکوس و با همکاری با هند همراه است، چین با پروژه کمربند و جاده به دنبال مقابله با این سیاست بوده و با تمرکز بر استان غربی سین کیانگ و باز کردن راه خود به بندر گوادار ، اقیانوس هند و سریلانکا از سویی و ایران و خاورمیانه از سوی دیگر کارت بدل را در اختیار دارد. کارتی که پاکستان مهمترین حلقه آن را تشکیل می دهد.

آینده قدرت

در این شرایط، باید منتظر نتیجه نشست مجلس پاکستان بود. بر اساس این گزارش، تائید رای عدم اعتماد به دولت عمران خان، با توجه به پیوستن نماینده از حزب تحریک انصاف به اپوزیسیون، یادآور نحوه برکناری نجم الدین اربکان رهبر حزب رفاه و نخستوزیر کابینه راه-رفاه ترکیه در ژوئن ۱۹۹۷ و تشکیل دولت توسط مسعود ییلمازخواهد بود. آن چیزی که در ادبیات سیاسی ترکیه تحت عنوان کودتای پست مدرن ارتش شناخته می شود و راه را برای بهره‌برداری اردوغان از تصویر ستمدیدگی اربکان نزد افکار عمومی ترکیه باز کرد و این سرمایه اجتماعی اربکان و مظلومیت ناشی از کودتای پست مدرن بود که ۵ سال بعد پیروزی قاطع حزب تازه تاسیس عدالت و توسعه در انتخابات نوامبر ۲۰۰۲ را در پی خود آورد.

حال با توجه به در پیش بودن انتخابات در ژوئیه ۲۰۲۳ که چیزی بیش از یکسال تا فرا رسیدن آن فاصله داریم، این پرسش به میان می‌آید که آیا عمران خان و حزب تحریک انصاف در صورت رای عدم اعتماد درجلسه نهم آوریل، خواهند توانست این امر را به سرمایه سیاسی خود برای انتخابات آینده تبدیل کنند و با وجهه مظلومانه ناشی از برکناری با نقش آفرینی دولت آمریکا با پیروزی قاطعانه تری به قدرت بازگردند؟ و یا اینکه ظهور چهره کاریزماتیکی چون مریم نواز در حزب مسلم لیگ و امکان مهار تورم دو رقمی با حمایت اقتصادی عربستان-امارات و غرب قدرت را پس از ۴ سال به پنجابیهای حزب مسلم لیگ باز خواهد گرداند؟ اربکان یا اردوغان؟ هر دو سرنوشت می تواند در انتظار عمران خان باشد.