"من تمام دیوارهای پیش روی اقتصاد ژاپن را شکسته و مسیر جدیدی را برای رشد ترسیم خواهم کرد." این جمله چکیده سیاست های مردی بود که رکورد دار دوره نخست وزیری در ژاپن به حساب می آید مردی که ژاپن گرفتار یک دهه از دست رفته را تحویل گرفت و تلاش کرد قدرت این غول بیمار اقتصادی را احیا کند. آبه شینزو روز جمعه ترور شد دلیل ترور هنوز روشن نیست و ضارب انگیزه شخصی را بیان کرده اما چرا کسی که توانسته به اقتصاد رو به افول ژاپن کمک کند باید پایان این چینی داشته باشد. این گزارش مروری بر سیاست گذاری اقتصادی در ژاپن و سیاست هایی دارد که در دوران آبه اجرا شده است.

تولد آبه نومیکس

از نیمه 1900 تا کنون ژاپن 5 دوره مختلف به لحاظ سیاستی را پشت سر گذاشته است اما مهم ترین دوره را می تواند دوره ای دانست که آبه نومیکس اجرا شد.سیاستی که طرفداران و مخالفان سرسختی دارد.

در اواخر دهه 1980 حباب رشد اقتصادی سریع و افسانه ای ژاپن شکست و اقتصاد این کشور (که دومین اقتصاد بزرگ جهان بعد از آمریکا بود) وارد دوره کاهش رشد و رکود شد. نظام مالی و بانکی ژاپن در بحران فرو رفت و به تدریج رقبای بزرگی مانند چین وارد عرصه رقابت اقتصادی بین المللی شدند.

طی دهه های 1990 و 2000 سیاست های ژاپن عمدتاً حول اصلاح نظام مالی کشور بود و تلاش ها برای خروج کشور از رکود اقتصادی نتیجه قابل توجهی در بر نداشت. رکود سال 2008 آمریکا، اقتصاد ژاپن را که مدتها به آشفتگی اقتصادی، بی ثباتی دولت ها و نرخ منفی رشد واقعی اقتصادی دچار بود با خطر  بی سابقه ای روبرو کرد بگونه ای که میانگین شاخص سهام نیک کی 42درصد کاهش یافت.

در اوائل دهه 2010 آبه شینزو که در ایران به شینزو آبه معروف است نخست وزیر ژاپن شد او سیاست اقتصادی سه پیکانی(تیر) یا سه وجهی را که به "آبه نومیکس " مشهور است آغاز کرد. هدف اصلی آبه نومیکس اصلاح ساختار اقتصادی، خروج اقتصاد ژاپن از رکود و روند کاهش تورم (deflation) از طریق تحریک رشد و ایجاد تورم 2 درصدی بود. سه پیکان یا سه تیری که آبه برای به هدف خوردن شلیک کرد  عبارتند از:

ـ سیاست پولی تهاجمی: اتخاذ سیاست های پولی نامتعارف مانند خرید کلان اوراق قرضه دولتی از سوی بانک مرکزی (400 میلیارد دلار در سال) با هدف افزایش تورم به سطح 2 درصد در سال

ـ سیاست مالی تهاجمی یا انبساطی: افزایش هزینه کرد دولت در بخش زیرساخت، مدارس و غیره

ـ اصلاحات ساختاری: مانند بهبود و بازسازی بخش های کشاورزی، بهداشت و انرژی به منظور تقویت رشد و تاثیرگذاری میان مدت و بلند مدت در اقتصاد. دولت بطور خاص به افزایش رقابت، بهره وری و جابجایی در بخش نیروی کار و سایر بخش ها تمرکز دارد.

به گفته بسیاری از اقتصاد دانان به احیای اقتصادی ژاپن کمک کرد. اما برخی نیز این سیاست را اثرگذار نمی دانند و اعتقاد دارند برنامه‌های «آبه نومیکس» به طور ویژه نتوانستند شرایط داخلی را برای ژاپن به منظور دستیابی به رشد بالاتر فراهم کنند؛ به طوری که وابستگی رشد اقتصادی این کشور به تقاضای خارجی را کمتر کند.

روی خوش و ناخوش آبه نومیکس

آبه در سال ۲۰۲۰ از سمت خود استعفا داد در تمامی این دوران او یک چهره کلیدی در محافل اقتصادی بود که سومین اقتصاد جهان را هدایت می کرد. بعضی از اقتصاد دانان معتقدند که استراتژی اقتصادی او به خروج ژاپن از بحران اقتصادی ۱۹۹۰_۲۰۱۰ که به دهه های از دست رفته در اقتصاد ژاپن شهرت دارند کمک کرد. رابرت وارد، مدیر ژاپن در موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک می گوید: او مهم ترین نخست وزیر ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم است.

هنگامی که او در سال ۲۰۱۲ نخست وزیر شد ژاپن از صادرات ضعیف، اختلاف تجاری با چین و بحران هسته ای و سونامی سال ۲۰۱۱ رنج می برد.

بیکاری و توقف رشد اقتصادی باعث شده بود ژاپن دچار رکود اقتصادی شود و آبه مجبور شد به دنبال راهی باشد که اقتصاد را از رکود خارج کند.

  برنامه اقتصادی او از سه مسیر انجام شد:  افزایش مخارج دولتی، افزایش عرضه پول و اصلاحات ساختاری اقتصاد.

او از افزایش مخارج دولت و سیاست پولی فوق انبساطی در غالب نرخ های بهره کوتاه مدت منفی برای ضربه به رکود اقتصادی ژاپن استفاده کرد.

به خاطر کاهش رشد جمعیت، نیروی کار ژاپن کاهش یافته بود او زنان بیشتری را وارد بازار کار کرد، حمایت ها از کارگران موقت را افزایش داد و قوانینی محدود کننده حضور کارگران مهاجر را تا حدود زیادی تسهیل کرد. میریا سولیس، مدیر مرکز مطالعات سیاست آسیای شرقی در موسسه بروکینگز می گوید: این برنامه یک تلاش جدید و بزرگ برای ژاپن بود. او برای احیای اقتصادی ژاپن تلاش کرد و موفقیت هایی را هم به دست آورد.

موفقیت کلی آبه نومیکس قابل بحث است. مخالفان آبه میگویند سیاست های آبه در ایجاد قدرت اقتصادی پایدار شکست خورد و با افزایش صفوف کارگران در مشاغلی با ایمنی و دستمزد کمتر منجر به افزایش نابرابری در دریافت دستمزد ها شد‌.

البته کویچی هامادا مشاور اقتصادی سابق آبه مخالف این انتقادات است و مدعی است که این رویکرد در ایجاد شغل و افزایش برابری آبه نومیکس است در حالیکه فقط کارگران عادی می توانستند شغل پایدار و دستمزد بالا داشته باشند. آبه نومیکس درها را به روی کارگران موقت باز کرد و شرکتهای بیشتری اقدام به استخدام کارگران به صورت موقت و نامنظم کردند.

هامادا در ادامه می گوید تاثیر این سیاست هنوز هم قابل احساس است بر اساس یک نظرسنجی دولتی در سال ۲۰۲۱، چهل و هفت درصد از کارگران خارجی در موقعیت تمام وقت به عنوان کارگران موقت یا قراردادی مشغول به کار هستند. این رویکرد افراد بیشتری را به خدمت گرفت و شرکت هایی که به خاطر کمبود نیروی کار در خارج از کشور سرمایه گذاری می کردند اکنون شروع به سرمایه گذاری در داخل کشور کرده اند.

سولیس می گوید: اگرچه آبه نومیکس به اهداف خود نرسید اما به عنوان یک گام مهم رو به جلو تلقی میشود.قبل از روی کار آمدن آبه سیاست ژاپن با چرخش مداوم سیاسی و ناتوانی در اصلاحات ساختاری بلند مدت خدشه دار شده بود و صندلی نخست وزیری بین سالهای ۱۹۸۷ تا ۲۰۱۲ هجده رهبر مختلف را تجربه کرد اما آبه موفق شد قالب را بشکند و موقعیت خود را بیشتر از سایر رهبران ژاپنی تقویت کند.

برخی کارشناسان هم معتقدند که این استراتژی به رشد اقتصادی در آن زمان کمک کرد، کشور را در موقعیت بهتری در مقابل شوک های اقتصادی  قرارداد و واکنش اولیه سرمایه گذاران نیز به این اصلاحات مثبت بود به عنوان مثال شاخص نیکی ۲۲۵ ژاپن از کف ۹۰۰۰ واحد  در سال ۲۰۱۲ به ۲۰۰۰۰ واحد در آوریل ۲۰۱۵ رسید.

البته به نظر می رسد رویکرد آبه در حال سقوط است اقتصاد ژاپن در سال ۲۰۲۰  با بروز کرونا وارد رکود شد. آبه در سال ۲۰۲۰ از سمت نخست وزیری استعفا داد ولی رییس بانک مرکزی ژاپن که یادگار اصلاحات آبه نومیکس بود همچنان بر سر کار ماند. علیرغم اختلاف دیدگاه فومیوکیشیدا نخست وزیر کنونی ژاپن با رویکرد اقتصادی آبه، هاروهیکو‌ کورودا رییس بانک مرکزی ژاپن همچنان ادامه دهنده اصلاحات اقتصادی آبه در اقتصاد بود و به پشتوانه قدرت آبه، با هرگونه تغییر در سیاست های پولی مخالفت می‌کرد. حتی وقتی ین ژاپن به خاطر سیاست های پولی ساده ژاپن به کف ۲۴ ساله خود سقوط کرد رییس کل بانک مرکزی ژاپن حاضر به اعمال سیاست های انقباضی و همسو شدن با سایر همتایان بین المللی خود مانند اتحادیه اروپا و آمریکا نشد و به پشتوانه حمایت های آبه در مقابل انتقادات و مخالفت ها ایستادگی کرد.

با مرگ آبه در روز جمعه هشتم جولای  ین ژاپن کمی تقویت شد. اقتصاد دانان پیش بینی میکنند که با مرگ آبه رویکرد اقتصادی مورد نظر او به مرور زمان رنگ خواهد باخت. دوره ریاست کورودا بر بانک مرکزی ژاپن در سال ۲۰۲۲ به پایان می‌رسد او که از ابتدای اصلاحات اقتصادی آبه در سال ۲۰۱۳ به ریاست بانک مرکزی ژاپن منصوب شد، اکنون مهم ترین حامی خود را از دست داده و به نظر می رسد سال ۲۰۲۲ آخرین سال ریاست او بر بانک مرکزی ژاپن باشد. با توجه به آنکه فومیو‌ کیشیدا نخست وزیر کنونی ژاپن از منتقدان رویکرد اقتصادی ژاپن است. اقتصاددان انتظار دارند که  با مرگ آبه رویکرد آبنومیکس افول می کند و در میان مدت و بلندمدت ین ژاپن تقویت  میشود و شاخص سهام ژاپن تضعیف می شود.   

البته برخی اعتقاد دارند: بحران ویروس کرونا  آخرین میخ را به برنامه اصلاحی "سه تیر" او زده است زیرا اقتصاد در رکود عمیق تر فرو برد بزرگترین شکست نیز در تیر سوم آبه نمایان شد جایی که جمعیت رو به سالمندی ژاپن جواب بهره وری را نداد. ضعف آبه نومیکس پایان نخست وزیر آبه را رقم زد آیا این ضعف در پایان زندگی هم دخیل بوده است.