امنیت خاورمیانه پس از احیای برجام: ثبات یا بی‌ثباتی؟

به گزارش اکوایران، در شرایطی که به نظر می رسد طرفین حاضر در مذاکرات هسته‌ای به سوی دستیابی به توافقی پیرامون احیای برجام در حال حرکتند و بخش مهمی از اختلافات در حال رفع شدن است، پرسش از پایداری این توافق و پیامدهای آن بر امنیت منطقه از جمله مسائلی است که تحلیلگران به آن می پردازند. 

جیمز دروسی، تحلیلگر مسائل منطقه ای، با انتشار یادداشتی با عنوان «امنیت خاورمیانه، با یا بدون توافق هسته ای ایران، هنوز شکننده است» در پایگاه تحلیلی رسپانسیبل استیتکرفت این موضوع را مورد تحلیل قرار داده است. به باور او یک توافق احیاشده روابط قوی تری را در برخی زمینه ها در خاورمیانه تضمین می کند و در عین حال چالش های جدیدی را در جاهای دیگر به راه می اندازد.

مدیریت اختلافات

بنا بر گزارش  اقتصادنیوز، احیای بالقوه توافق هسته‌ای احتمالاً پایداری تلاش‌های اخیر در خاورمیانه در راستای کاهش تنش‌ها و مدیریت اختلافات از طریق بهبود روابط دیپلماتیک و تقویت همکاری‌های اقتصادی را مورد آزمون قرار خواهد داد.

در آخرین اصلاح نمونه از این تلاش ها، دو کشور خلیج فارس، کویت و امارات متحده عربی بازگشت سفرای خود به تهران را اعلام کردند. در سال 2016 ،این دو کشور به همراه عربستان سعودی پس از اینکه آشوبگران معترض به اعدام یک روحانی شیعه در این کشور سفارت عربستان در پایتخت ایران را اشغال کردند، سفرای خود را از این کشور خارج کردند. عربستان سعودی هم به نوبه خود درگیر مذاکراتی -با میانجیگری عراق- با ایران بر حول مسائل امنیتی، است -از جمله پایان دادن به جنگ در یمن.

مفروضاتی مورد تردید

کشورهای خلیج فارس در حالی به ایران نزدیک شده اند که دو سال از به رسمیت شناختن اسرائیل توسط امارات، بحرین، مراکش و سودان می گذرد. این در حالی است که عربستان سعودی درهای بیشتری را به سوی دولت یهود گشوده، روابط عربستان، امارات و مصر با ترکیه بهبود یافته و اخیراً روابط دیپلماتیک ترکیه و اسرائیل احیا شده است.

علاوه بر این، این تلاشها به نوعی در پاسخ به قدرت‌های بزرگ مانند ایالات متحده، چین و روسیه بود که در سال‌های اخیر آشکارا اعلام کردند که از بازیگران خاورمیانه انتظار دارند مسئولیت بیشتری برای مدیریت درگیری‌های منطقه‌ای، کاهش تنش‌ها و دفاع از خود بر عهده بگیرند.

کشورهای حاشیه خلیج فارس -در کنار ایالات متحده و اروپا- امیدوارند کاهش تنش‌ها، اتحادهای منطقه‌ای ایران را  به چالش بکشد -مانند مورد عراق که در آن روحانی شیعه پوپولیست، مقتدی صدر، مدعی مقابله با نفوذ ایران در عراق شده است.

رقابت ادامه دارد

با این حال، رقابت بین قدرت های مختلف منطقه ای به شکلی ظریف تر ادامه می یابد. برای مثال، رقابت برای نفوذ در منطقه‌ای، محرک جدالی بین ترکیه و قطر از یک سو و امارات متحده عربی از سوی دیگر برای قرارداد مدیریت فرودگاه بین‌المللی کابل شد.

این رقابت ها در روابط منطقه ای هنوز شکننده ترکیه و اقدامات عربستان نیز مشهود است. چنین رقابتی به طور ضمنی در سفر اخیر محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به یونان -که پیش از این از ترکیه بازدید کرده بود- و فروش سیستم دفاع هوایی گنبد آهنین توسط اسرائیل به قبرس -در زمانی که تنش‌های میان ترکیه، یونان و قبرس در شرق مدیترانه خطر بالا گرفتن مناقشات را افزایش داده- منعکس شد. تردیدی وجود ندارد که قبرس این سیستم دفاعی را برای تهدید علیه ترکیه ای به کار می برد که از 38 سال پیش که به این جزیره حمله کرد، در جمهوری ترک نشین قبرس سرباز داشت. به طور مشابه، ترکیه احتمالاً با نگرانی روابط رو به گسترش عربستان سعودی با یونان -رقیب دیرینه‌اش- را دنبال خواهد کرد.

ترکیه همچنین تاکید کرده که روابط با اسرائیل از حمایتش از فلسطینی‌ها کم نمی‌کند، مشکلی که مکرراً به خشونت ها به بهای جان غیرنظامیان فلسطینی منجر می‌شود و در افکار عمومی ترکیه و عرب طنین‌انداز می‌شود. به موارد مذکور این را هم اضافه کنید که ممکن است ترکیه امیدهای خود را برای یافتن زمینه های مشترک با بشار اسد -که ترکیه در دهه گذشته خواستار سقوط او بوده- را در موضوع محدود کردن کردها در شمال سوریه را از دست رفته ببیند. و در نهایت، شکاف احتمالی در ناتو در صورت تجدید مخالفت ترکیه با عضویت سوئد و فنلاند می‌تواند بر محاسبات منطقه‌ای این کشور تأثیر بگذارد. ترکیه خواستار استرداد تعداد زیادی از کردها و پیروان روحانی تبعیدی فتح الله گولن -که برخی از آنها اتباع سوئد هستند- توسط دو کشور شمال اروپا استرداد شده است.

مطمئناً احیای توافق هسته‌ای با ایران برای غرب و خاورمیانه بهتر از شکست مذاکرات است. با این حال، احیای توافق بعید است که محیط منطقه را تغییر دهد، زیرا به گفته تریتا پارسی، «رهبران سیاسی کنونی ایالات متحده و ایران ... انگیزه های داخلی کمی برای عبور از دشمنی مشترک خود دارند». پارسی افزود: «هنوز هر دو طرف می‌توانند برای رفع این نگرانی‌ها گام بردارند و توافق را بادوام‌تر کنند. اگر این کار را نکنند، حتی این پیشرفت تاریخی می تواند صرفاً پیش درآمدی برای یک بحران خطرناک تر باشد.» در نتیجه، احیاء توافق می‌تواند هم  تثبیت‌کننده منطقه‌ای باشد و هم زمینه ساز بی‌ثباتی.

احیای توافق هسته‌ای نفت ایران را به بازارهای جهانی باز می‌گرداند و از دست دادن نفت خام روسیه را جبران می‌کند. در نتیجه، احتمالا زمینه ساز کاهش قیمت نفت و تسلط عربستان و روسیه بر قیمت گذاری خواهد بود. در تحلیل نهایی، عربستان سعودی ممکن است این مسئله را به عنوان بهایی ببیند که باید برای جلوگیری از یک شعله ور شدن آتش منطقه ای در غیاب توافق هسته ای بپردازد.

اسرائیل و خطر برافروزی یک جنگ منطقه ای

ایالات متحده در روزهای اخیر مدعی شده در پاسخ به حملات به پایگاه آمریکایی در سوریه دو بار به نیروهای نزدیک به ایران در این کشور حمله کرده است. اگر چه ایران ارتباط با این گروهها را رد کرده، اما برخی تحلیلگران معتقدند حملات اولیه انتقام جویی از حملات اسرائیل علیه اهداف ایرانی در سوریه بوده است.

رویارویی با حزب الله نه تنها به واسطه ایران بلکه به دلیل تهدید این گروه به حمله به سکوهای حفاری اسرائیل در دریای مدیترانه در صورت عدم دستیابی به توافق نهایی در مذاکرات با میانجیگری آمریکا برای ترسیم مرز دریایی اسرائیل و لبنان، ممکن است رخ دهد.

احتمال بازگشت بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر سابق اسرائیل پس از انتخابات ماه نوامبر، بر این دست ابهام ها می افزاید.  نتانیاهو نیروی محرکه خروج ترامپ از توافق هسته ای و استراتژی شکست خورده فشار حداکثری او بود. اسرائیل نیز مانند کشورهای خلیج فارس مدعی است می‌کند که این توافق به ایران اجازه می‌دهد بر دامنه فعالیت های منطقه ای خود بیافزاید و توان موشکی ایران را افزایش دهد. هیچ کدام از این دو موضوع بخشی از توافق اولیه نبودند. اسرائیل و کشورهای حاشیه خلیج فارس نگران هستند که این توافق در بهترین حالت سه سال دوام بیاورد و در آن زمان ایران آزاد خواهد بود تا هر کاری که تمایل دارد انجام دهد، مگر اینکه بتوان توافق بعدی را مورد مذاکره قرار داد.

علاوه بر این، ایران احتمالاً با احیای توافق هسته‌ای یا بدون احیای آن، ایران به طور بالقوه یک کشور در آستانه هسته‌ای خواهد ماند و این شبح مسابقه تسلیحات هسته‌ای در خاورمیانه را افزایش می‌دهد و کشورهایی مانند عربستان سعودی و ترکیه به دنبال همسان سازی با توانایی‌های ایران خواهند رفت.

روسیه این توافق را مسدود کرد زیرا با تهاجم نیروهای روسی به نیروگاه هسته‌ای زاپروشیا اوکراین، بزرگترین نیروگاه اتمی اروپا، از تسخیر آن انتقاد کرد. به عقیده پل راجرز، متخصص علوم سیاسی: »توافق در ظاهر پایدار به نظر می رسد، اما وقتی دقیق‌تر نگاه کنید شکننده‌تر است. همانطور که ترانه لئونارد کوهن می گوید: در هر چیزی شکاف وجود دارد. اینگونه است که نور وارد می شود».