سیاست‌های مهاجرتی و به تبع آن تحصیل کودکان مهاجر در کشور در سال‌های اخیر اما فراز و نشیب‌های بسیاری داشت. به طوریکه بعد از دهه 60 و ابتدای دهه 70 تحصیل کودکان مهاجر با دشواری‌هایی روبه‌رو شد و تحت تاثیر سیاست بازگشتی که در کشور اتخاذ شده بود، برای تحصیل کودکان مهاجر همواره سخت‌گیری‌هایی داشت و اوج این سخت‌گیری‌ها در سال‌های 83 و 84 اعمال شد، یعنی بعد از حمله آمریکا و تشکیل دولت در این کشور سیاست اینطور بود که مهاجران به هرطریقی که شده به کشور خودشان برگردند. بعد از آن با بخشنامه‌ای که وزارت آموزش و پرورش منتشر کرد، تحصیل کودکان مهاجر در ایران ممکن شد. سال 94 و بعد از فرمان رهبری اما تغییرات به صورت عمده حاصل شد. به گفته پیمان حقیقت طلب، مدیر پژوهش انجمن دیاران می‌گوید فرمان رهبری باعث رایگان شدن حضور مهاجران در مدارس به رسمیت شناختن حق تحصیل برای همه کودکان فارغ از مدارک هویتی و به رسمیت شناختن بسیاری از مدارس خودگردان شد. مدارسی که بسیاری از آن‌ها را مهاجران ایجاد کرده بودند تا کودکانشان در ایران بی‌سواد نمانند. آنطور که حقیقت‌طلب می‌گوید پیش از فرمان رهبری در سال 93 و 94 حدود حدود 370 هزار دانش آموز مهاجر در ایران مشغول به تحصیل بودند اما تعداد این دانش آموزان در سال 1400 و 1401 بنابر آخرین آمارها حدود 556 هزار دانش آموز افغانستانی تحصیل می‌کردند. اما در روزهای اخیر و همزمان با پایان یافتن مهلت ثبت نام کودکان در مدارس حالا گزارش‌هایی از جاماندن کودکان مهاجر از قطار تحصیل به گوش می‌رسد، در همین رابطه با حقیقت‌طلب که در سال‌های اخیر در رابطه با حق تحصیل کودکان مهاجر فعالیت کرده است، گفت‌وگو کردیم.

*فرآیند ثبت نام افغانستانی‌ها در سال‌های اخیر چه تغییراتی کرده است؟

دانش آموزان یا مدرک اقامت قانونی دارند که به صورت مستقیم به مدارس مراجعه می‌کنند و یا اینکه مدرک اقامتی آنها منقضی شده یا اصلا مدرک اقامتی ندارند که در این صورت باید به دفاتر کفالت اداره اتباع وزارت کشور مراجعه کنند و مدرکی با عنوان برگه حمایت تحصیلی دریافت کنند این برگه در واقع معرفی نامه اداره اتباع به وزارت آموزش و پرورش است و بعد از آن است که مدارس آموزش و پرورش می‌توانند مجوز ثبت نام دانش آموزان را پیدا کنند. در سال‌های گذشته بسیاری از کودکان برگه حمایت تحصیلی گرفتند و با همان برگه در مدارس ثبت نام می‌شدند اما براساس شیوه‌نامه‌ای که امسال منتشر شده است این دسته از کودکان مهاجر بازهم امکان تحصیل در مدارس ایران را دارند اما گلوگاه ماجرا مهاجرانی هستند که در طول یکسال اخیر به ایران آمدند پس از روی کارآمدن طالبان و وخیم شدن شرایط سیاسی و اقتصادی افغانستانی تعداد زیادی از خانواده‌ها به علل مختلفی به ایران مهاجرت کردند به هرحال طالبان تحصیل دختران را ممنوع اعلام کرد و من فکر می‌کنم اکنون افغانستان تنها کشوری است در دنیا که تحصیل دختران را بعد از کلاس ششم ممنوع اعلام کرد. انگیزه یکسری از خانواده‌های افغانستانی همین بود.

*یعنی اکنون مشکلات بیشتر سد راه کودکانی است که در یک سال اخیر به ایران آمدند، اما سرشماری چه تاثیری در حق تحصیل کودکان داشت؟

خانواده‌ها یا با پاسپورت و ویزا به ایران آمدند و گاه به صورت غیرقانونی به ایران آمدند به هرحال تمام اینها در خرداد و تیرماه سرشماری شدند و مدرکی به نام برگه سرشماری به آن‌ها داده شد این برگه سرشماری تنها فایده‌اش این بوده که مانع از ردمرز این افراد شده و هیچ خدمات خاص دیگری به آن‌ها ارائه نشده است، از جمله تحصیل کودکان این خانواده‌ها که هنوز در هاله‌ای از ابهام است در شیوه‌نامه‌ای که اداره اتباع اوایل مرداد منتشر کرد درباره کودکانی که مدرک قانونی دارند یا سالها پیش در ایران اقامت کردند، تکلیف را معین کرده بود اما درباره افرادی که تازه به ایران آمدند و برگه حمایت تحصیلی هنوز دریافت نکردند، اعلام کرد که این افراد باید منتظر اعلامیه‌های بعدی بمانند. اما الان بیش از یک ماه از اطلاعیه گذشته است و درحالیکه مهلت ثبت نام بچه‌ها در مدارس به پایان رسیده است هنوز اداره اتباع اطلاعیه و شیوه‌نامه‌ای برای ثبت نام این دسته از کودکان مهاجر برای ثبت نام منتشر نکرده است.

*یعنی مانع اصلی سر راه کودکان مهاجر و بازمانده از تحصیل این است که هنوز شیوه‌نامه تازه‌ای منتشر نشده و مهلت ثبت نام هم به پایان رسیده است؟

درباره این موضوع تازه وارد دو مانع اصلی وجود دارد ادارات اتباع اطلاعیه‌ای برای صدور برگه حمایت تحصیلی منتشر نکردند، مانع دوم بعد از این مرحله خودش را نشان می‌دهد یعنی حتی اگر دانش آموزان مهاجر بتوانند برگه حمایت تحصیلی دریافت کنند بعد از آن باید به مدارس مراجعه کنند برخی از مدارس باتوجه به پایان یافتن مهلت ثبت نام از ثبت نام خودداری می‌کنند.

*آیا آماری درباره مهاجران بازمانده از تحصیل وجود دارد؟

طبق آخرین آماری که معاون امنیتی وزارت کشور در تیرماه سال جاری اعلام کرد و بعد از طرح سرشماری مهاجران غیرقانونی در ایران 4 میلیون و 300 هزار تا 4 میلیون 500 هزار نفر برآورد مهاجران در ایران است که از این تعداد 2 میلیون 300 تا 2 میلیون 500 هزار نفر حضورشان غیرقانونی بود و با شرکت در سرشماری وزارت کشور حضورشان را قانونی کردند، درباره تعداد دانش آموزان مهاجر آماری که وزارت کشور اعلام کرده است. مرکز امور بین الملل و مدارس خارج از کشور مصاحبه ای که مدتی پیش با روزنامه ایران داشت حدود 556 هزار دانش آموز مهاجر در مدارس ایران مشغول به تحصیل بودند و در سال 1401 تا 1402 تا به الان حدود 660 هزار دانش آموز مهاجر ثبت نام شدند، تنها گروهی که بازمانده از تحصیلند و به نظر می‌رسد جمعیت چند صد هزار نفری هستند و آمار آن را باید وزارت کشور اعلام کند، دانش‌آموزان مهاجری هستند که به همراه خانواده در یک سال اخیر بعد از روی کار آمدن طالبان به ایران مهاجرت کردند.

*گاهی مدارس موضوع تکمیل ظرفیت را پیش می‌کشند و مدعی هستند که نمی‌توانند برای دانش آموزان افغان ظرفیتی ایجاد کنند، درباره این موضوع چه راهکارهایی وجود دارد؟  

از آن طرف هم راهکارهایی وجود دارد که کودکان در صورت دریافت برگه حمایت تحصیلی از تحصیل جانمانند، دو شیفته شدن مدارس یا بهره‌مندی از ظرفیت خیریه‌ها و مدارسی که به صورت خیریه در مدارس هستند اینها گزینه‌هایی برای حل معضل کمبود ظرفیت مدارس است. مهاجران حاضر در ایران به ویژه آن‌ها که در یک سال اخیر آمدند اصلا با آن‌ها مدیریت شده برخورد نشد. این مهاجران هم اغلب به صورت متمرکز در برخی از شهرهای ایران به خصوص تهران ساکن شدند. باتوجه به تمرکز آن‌ها کیفیت خدمات دهی به آن‌ها به خصوص در زمینه تحصیل پایین آمد و شاید اگر سیاست مهاجرتی درستی داشتیم با پخش این مهاجران در شهرهای مختلف کشور هم زمینه ادغام آن‌ها را به خوبی فراهم می‎‌کردیم و هم از ظرفیت بسیاری از مدارس کشور در نقاط مختلف ایران به دلیل کاهش جمعیت کودکان تقریبا به حالت نیمه تعطیل درآمدند، استفاده می‌کردیم الان در تهران مثلا در جنوب تهران با کمبود امکانات روبه رو هستیم اما در برخی نواحی کشور مدارسی داریم که دانش آموز کم دارند. یکی دیگر از راهکارها هم فرستادن خانواده‌ها به استان‌های همجور و استفاده از ظرفیت این استان‌هاست.