آلودگی هوا در تهران همیشگی شده در زمستان ذرات 2.5 میکرون عامل تنفس دشوار تهرانی ها هستند و درتابستان هم ازن .حلیا سادات حسینی شکرابی؛ مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهر تهران درباره آلودگی هوا ناشی از ازن در تهران می گوید: چند سالی است که ازن به‌عنوان یکی از عوامل موثر بر ایجاد آلودگی هوا در شش ماهه اول سال مطرح است. سنجش و پایش عوامل آلوذگی هوای تهران با شرکت کنترل کیفیت هواست. اما اداره کل محیط زیست به عنوان دستگاهی که نظارت عالی در حوزه محیط زیست شهر تهران دارد می‌تواند در تمام حوزه‌ها مطالبه‌گر باشد و این موضوع را هم پیگیری کردیم‌.

وی ادامه می دهد :‌برای رفع موضوع ازن صرفا شهرداری تهران نمی‌تواند پای کار بیاید و به واسطه نکاتی که مربوط به احتراق و سوخت است می‌طلبد که در سطح کلان سیاست‌گذاری از طرف سازمان حفاظت محیط زیست صورت بگیرد که آن‌ها هم جلسات را شروع کردند و به تازگی کارگروهی در سازمان محیط زیست استان تهران در این خصوص تشکیل شده است،‌ازن و PM10 جزو آلودگی‌هایی است که طی یکی دو سال اخیر به عنوان یکی از آلودگی‌های پر‌اهمیت شهر تهران جلوه کردند. امیدواریم در این کارگروه‌ها بتوان به راهکارهای مناسبی رسید.

بهزاد اشجعی؛ کارشناس آلودگی هوا و دبیر سابق کمیته فنی صدور مجوزهای خودرویی سازمان حفاظت محیط زیست هم درباره چرایی افزایش غلظت آلاینده اُزن در آسمان کلانشهر تهران می گوید:‌آلاینده اُزن تقریبا از سال ۹۳ و ۹۴ در آسمان تهران مشاهده شد البته علت عمده‌ آن به‌دلیل اندازه‌گیری بود زیرا قبل از این تاریخ، مشکل اندازه‌گیری وجود داشت و سالانه میزان این آلاینده ثانویه افزایش یافت .

اودو عامل را در انتشار آلاینده اُزن تاثیرگذار می داند و می گوید :دلیل افزایش روزهای آلوده با آلاینده اُزن، دو عامل تاثیرگذار میزان انتشار گازهای آلاینده اولیه و دوم تابش خورشید است. اُزن آلاینده‌ای ثانویه است و پیش‌نیاز آن حضور گازهایی همچون اکسیدهای نیتروژن و هیدروکربن‌های نسوخته است که منبع اصلی انتشار آن هم خودروهای بنزینی و موتورسیکلت‌های بنزینی است. همچنین میزان تابش خورشید نیز اثرگذار است و هرقدر میزان تشعشعی که وارد اتمسفر می‌شود بیشتر باشد، میزان تولید اُزن نیز بیشتر می‌شود.طی سال‌هایی که آلاینده اُزن روندی رو به رشد داشته نشان می‌دهد یکی از این عوامل یا هر دو تاثیرگذار بوده‌اند در واقع یا میزان تشعشع خورشید افزایش داشته یا میزان انتشار گازهای آلاینده از سوی خودرو‌های بنزینی افزایش پیدا کرده است و ترددها افزایش یافته و هر سال ناوگان فرسوده‌تر شده است.

او با بیان اینکه خروج خودروهای فرسوده صورت نمی‌گیرد، می گوید:ناوگان فرسوده در شهر باقی می‌ماند و هنگامی که ترددها زیاد می‌شود میزان انتشار آلاینده‌های گازی نیز افزایش می‌‌یابد. در کنار جهان با پدیده گرمایش زمین روبه‌رو است و میزان تابش اشعه خورشید نیز افزایش یافته است. بنابراین از آنجا که این دو عامل در طول سال‌های گذشته شیب افزایشی داشته، باعث شده میزان اُزن هم افزایش یابد.

این کارشناس آلودگی هوا درباره خروج خودروهای فرسوده هم می گوید:خودروهای بنزینی فرسوده و موتورهای فرسوده که بیشترین میزان انتشار آلایندگی گازی را دارند عاملی برای افزایش آلاینده اُزن هستند و طبیعی است تا وقتی خودروهای فرسوده در شهر تردد کنند نباید انتظار بهبود داشت. بنابراین یکی از کلیدی‌ترین راهکارها برای کاهش آلاینده اُزن، خروج ناوگان فرسوده است و همچنین سخت‌گیری در حوزه معاینه فنی است و اگر قرار باشد این آلاینده از جو کلانشهرها حذف شود راهکار آن خروج ناوگان فرسوده و سخت‌گیری در معاینه فنی است.

به تازگی هم مرکزپژوهش های مجلس مطالعاتی درخصوص ازن انجام داده است . براساس نتایج این مطالعات وضعیت این آلاینده در شهر تهران سال به سال وخیم تر می شود به نحوی که تعداد روزهای نامطلوب از لحاظ این آلاینده از یک روز در سال ۱۳۹۵ به ۴۷ روز در سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است در سال جاری و تا نیمه مرداد ماه شهر تهران ۱۷ روز کیفیت هوای نامطلوب داشته که عامل آن ازن بوده که البته نسبت به مدت مشابه سال گذشته این رقم ۱۲ روز کاهش داشته ؛عوامل متعددی در شکل گیری و شدت آلودگی ازن نقش دارند که برخی از آنها قابل کنترل و برخی دیگر غیر قابل کنترل هستند.

دراین مطالعات اشاره شده است :‌ازن یک آلاینده ثانویه است و بر اثر برهم کنشهای شیمیایی سایر گازها در جو تولید می.شود مهمترین عامل تأثیر گذار در شدت آلاینده ازن غلظت آلاینده های پیش ساز آن است. دو آلاینده ترکیبات آلی قرار و اکسیدهای نیتروژن مهمترین آلاینده های پیش ساز ازن هستند و معمولاً با کاهش VOCs و افزایش NOx غلظت ازن در جو کاهش می یابد البته نحوه انتشار آلاینده های پیش ساز از لحاظ توزیع مکانی و زمانی نیز در نحوه شکل گیری ازن اثر گذار است. اما علاوه بر وجود آلاینده های پیش ساز، تابش نور خورشید و گرمای هوا نیز برای شکل گیری ازن ضروری است و به همین دلیل است که این آلاینده در روزهای گرم سال و ساعات اوج گرما در طول شبانه روز بیشترین غلظت را دارد. از آنجایی که منابع متحرک مهمترین عامل انتشار آلاینده های پیش ساز ازن هستند مدیریت این منابع انتشار نقش مؤثری در کنترل آلاینده ازن در شهرها دارد. علاوه بر آن اجرای طرح کهاب در جایگاههای سوخت نیز از جمله راهکارهای مؤثر در کاهش ازن است.

میزان غلظت آلاینده ازن به عوامل متعددی بستگی دارد که برخی از این عوامل قابل تغییر و برخی دیگر غیر قابل تغییر هستند. از بین این عوامل، میزان و نحوه انتشار آلاینده های پیش ساز قابلیت تغییر دارند و می توان در این مورد برنامه هایی را پیاده سازی کرد.

ازمنابع اصلی انتشار دو آلاینده پیش ساز ازن می توان به  منابع متحرک اشاره کرد . در این پژوهش در این رابطه آمده است : مهمترین عامل انتشار آلاینده های VOCs و NOx منابع متحرک هستند. سال به سال به تعداد وسایل نقلیه در حال تردد افزوده شده و از طرفی میانگین سنی وسایل نقلیه نیز افزایش یافته که منجر به افزایش آلایندگی ناوگان می شود  . این اتفاق عمدتاً به دلیل توقف روند اسقاط وسایل نقلیه فرسوده رخ می دهد، در شرایطی که اگر به ازای ورود هر وسیله نقلیه جدید یک وسیله نقلیه فرسوده از چرخه ناوگان حمل و نقل حذف شود هم از افزایش وسعت ناوگان جلوگیری می شود و هم به بهبود ضرایب انتشار میانگین ناوگان کمک می کند عامل دیگری که به کاهش انتشار آلاینده ها از وسایل نقلیه کمک می کند نظارت کارآمد بر وسایل نقلیه در حال تردد است که اغلب در معاینه فنی صورت می پذیرد.

اما در حال حاضر چالش های عدیده ای در این حوزه در کشور موجود بوده که باعث عدم کارایی مؤثر آن در بهبود کیفیت هوا می شود مدیریت ترددها و ترافیک نیز سومین عامل مهم تعیین کننده در میزان انتشار آلاینده ها از وسایل نقلیه است بهبود و توسعه سامانه حمل و نقل عمومی، توسعه حمل و نقل پاک و غیر موتوری، کاهش تقاضای سفرهای درون شهری بهینه سازی آمد و شد و کاهش زمان سفرها ایجاد محدودیتها و ممنوعیت های ترافیکی و ... در این دسته از عوامل قرار می گیرند که به بخش عمده ای از آنها توجه کافی صورت نمی گیرد.

در کنار آلاینده های منتشره از اگزوز، آلاینده VOCS در روزهای گرم از باک وسایل نقلیه نیز به صورت تبخیری به جو منتشر می شود و برای جلوگیری از این پدیده تیز می توان استانداردهای سخت گیرانه ای را در خصوص سیستم سوخت رسانی خودروها و موتورسیکلت ها برای کنترل بخار سوخت الزامی کرد. نیروگاهها پالایشگاهها و صنایع براساس سیاهه انتشار آلایندگی در شهر تهران چیزی در حدود ۵۰% از کل انتشار اکسیدهای نیتروژن سهم این منابع است   اما این منابع در انتشار ترکیبات آلی قرار سهم چشمگیری ندارند.

عمده شاخص تعیین کننده در میزان آلاینده این منابع کیفیت سوخت آنهاست. طبیعتا استفاده از سوخت گاز منجر به کاهش انتشار آلاینده ذرات معلق و اکسیدهای گوگرد شده و از طرفی انتشار آلاینده دی اکسید نیتروژن را افزایش می دهد در کنار بحث کیفیت سوخت نوع سیستمهای احتراقی و بازدهی آنها بررسی کمی و کیفی تجهیزات کنترل کننده آلاینده واحدها و میزان کارکرد واحدها در تعیین میزان آلایندگی آنها مؤثر است. تصمیم گیری در خصوص نحوه سیاستگذاری بر این منابع با تمرکز بر آلاینده ازن بسته به مکان و زمان ممکن است متفاوت باشد چراکه پیش تر گفته شد تأثیر NOx بر کاهش یا افزایش تولید ازن میتواند متفاوت باشد اما به طور کلی بهتر است در شهرهایی که این منابع سهم بالایی در انتشار تاکس دارند راهکارهایی از قبیل نصب تجهیزات deNOx یا سیستمهای مخصوص کاهش ناکس استفاده شود.

جایگاه های سوخت عامل دوم انتشار ترکیبات آلی قرار جایگاههای سوخت هستند و این منابع تنها منبعی هستند که صرفاً آلاینده VOCS را منتشر می کنند. کاهش انتشار این آلاینده منجر به کاهش ازن میشود بنابراین اجرای اقداماتی مانند طرح کهاب در جهت کنترل بخار بنزین در جایگاههای سوخت برای مقابله با ازن اقدامی اثر گذار است.

  یکی دیگر از منابع انتشار آلاینده های پیش ساز ازن احتراق در سیستمهای گرمایشی ساختمان هاست. منابع خانگی و تجاری مجموعاً حدود ۱۴ درصد در انتشار اکسیدهای نیتروژن و دو درصد در انتشار ترکیبات آلی قرار به هوای شهرتهران نقش دارند  می توان با بهینه سازی سیستمهای احتراقی گرمایشی به کاهش انتشار این آلاینده ها کمک کرد.

در این پژوهش  به  راهکارهای برای کاهش این آلاینده  اشاره شده و از اسقاط وسایل نقلیه فرسوده به عنوان نخستین راهکار نام برده شده و آمده است : افزایش نظارت بر آلایندگی وسایل نقلیه از طریق معاینه فنی بهبود سیستم های کنترل انتشار بخارات بنزین در وسایل نقلیه می تواند در کاهش ازن موثر باشد . همچنین اجرای طرح کهاب ، بهبود بازدهی نیروگاههای صنایع و استفاده از تجهیزات فیلتراسیون گازهای خروجی آنها،بهبود بازدهی سیستم های احتراقی گرمایشی پیشنهاد شده است .

 در این مطالعات تاکید شده وزارت کشور نیروی انتظامی و شهرداریها نظارت بر وسایل نقلیه فرسوده و معاینه فنی وسایل نقلیه در حال تردد و نوسازی را تشدید کنند .  همچنین وزارت صمت   استاندارد آلایندگی وسایل نقلیه تولید داخلی و الزام صنایع به نصب تجهیزات فیلتراسیون ارتقا دهند .

در این مطالعات پیشنهاد شده ،وزارت راه و شهرسازی دستورالعملهای مربوط به گرمایش و مصرف انرژی ساختمانهار ارتقا دهد  نظارت بر اجرای آنها را تشدید کند.