برقی سازی ناوگان حمل و نقل اقتصادی نیست

 به گزارش اکوایران ،مرکز پژوهش های مجلس به بررسی تجربیات جهانی در برقی سازی ناوگان اتوبوسرانی شهری پرداخت و توصیه های سیاستی برای ایران ارائه کرد.

 دفتر مطالعات زیربنایی این مرکز در گزارشی با عنوان «تجربیات جهانی در برقی‌سازی ناوگان اتوبوسرانی شهری و توصیه‌های سیاستی برای ایران  آورده است که طی دهه گذشته، تعداد ناوگان اتوبوسرانی فعال در شهرهای کشور حدوداً به نصف کاهش یافته‌است. به‌طور خاص در تهران، تعداد اتوبوس فعال در ناوگان عمومی شهر از حدود ۶۵۰۰ دستگاه در ابتدای دهه ۱۳۹۰ به کمتر از ۳ هزار دستگاه در سال ۱۴۰۱ رسیده است.

فرسودگی ناوگان اتوبوسرانی در اغلب کلان‌شهرهای کشور نیز بیش از ۵۰ درصد است. از‌سوی‌دیگر، بررسی روند تغییرات کیفیت هوا در سال‌های اخیر نشان‌دهنده مواجهه بیشتر مردم با آلاینده‌هایی همچون ذرات معلق، اکسیدهای نیتروژن و ازن دارد.

 این گزارش بیان کرد که مطابق یافته‌های اخیر، نزدیک به ۸۰ درصد از جمعیت شهر تهران به‌طور متوسط در سال ۱۴۰۱، در معرض هوایی با غلظت ذرات معلقِ بیش از ۳۵ میکروگرم بر متر مکعب (حد خطرناک) بوده‌اند که دست‌کم ۷ برابر رهنمود سازمان بهداشت جهانی (۵ میکروگرم بر متر مکعب) و ۳ برابر استاندارد ملی (۱۲ میکروگرم بر متر مکعب) است. 

 در این گزارش آمده است که هم‌زمان شدن معضل آلودگی هوای کلان‌شهرها با مسئله کمبود و فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهری، برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی را به یک راهکار جذاب برای دولت و شهرداری‌ها تبدیل کرده است. با‌این‌وجود، نگاه دقیق‌تر به راهکار برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و بررسی تجربیات جهانی و مطالعات ملی در شهرهای تهران، کرج و اصفهان نشان‌می‌دهد عدم بررسی دقیق جوانب چنین رویکردی می‌تواند موجب شکست در پیشبرد آن شود.

 این گزارش ادامه می‌دهد که به نظر می‌رسد اجماع فعلی نهادهای تصمیم‌گیر بر حمایت از تأمین ناوگان حمل‌ونقل عمومی غیر‌ریلی پس از حدود یک دهه کم‌توجهی به این حوزه، فرصتی کم‌نظیر برای بهبود کمی‌و‌کیفی ناوگان اتوبوسرانی شهری فراهم آورده و ضروری است این اعتبارات با دقت‌نظر کافی به‌سمت طرح‌هایی هدایت شوند که بیشترین منفعت را به‌لحاظ کاهش ازدحام ترافیکی و آلودگی‌هوا ایجاد می‌کند.

 این گزارش مطرح می‌کند که تجربیات چین، ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی نشان داد راهبردهای مربوط به برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی لازم است با دقت و پس از مطالعات همه‌جانبه تدوین شده و در‌نهایت به‌صورت مرحله‌به‌مرحله (شامل مرحله آزمایشی) و منطبق با هدف‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت اجرایی شود. به‌عنوان نمونه، با وجود بلندپروازی در اجرای طرح برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی در شنژن چین، در ابتدا یک مرحله آزمایشی (پایلوت) با ۱۰۰ اتوبوس اجرایی شد.

 این گزارش توضیح می‌دهد که اگرچه قیمت وسایل نقلیه برقی در دنیا رو به کاهش است، اما قیمت خرید اتوبوس برقی با باتری بزرگ با کارکرد قابل قبول در چین، همچنان ۲ برابر قیمت اتوبوس‌های دیزلی سنتی است و این عامل خصوصاً در شرایط دشوار فعلی از نظر تأمین اعتبارات لازم برای رفع کمبود و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و کاهش آلودگی‌هوا، باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.

 در این گزارش آمده است که مطابق گزارش بانک‌جهانی در سال ۲۰۲۱، ارزش فعلی هزینه سرمایه در دوره عمر ۸‌ساله اتوبوس برقی در چین، نزدیک به ۳ برابر اتوبوس دیزلی محاسبه شده‌است. اگرچه در مواردی همچون تأمین انرژی و نگهداری، هزینه اتوبوس‌های برقی پایین‌تر (حدود ۴۴ درصد اتوبوس دیزلی) ارزیابی‌شده، اما با در نظر گرفتن تمامی اجزای هزینه‌های مالکیت از‌جمله هزینه سرمایه، ارزش فعلی هزینه کل مالکیت اتوبوس‌های برقی در چین (بدون در نظر گرفتن هزینه‌های آلودگی‌هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای) ۲۱ درصد بیشتر از اتوبوس‌های دیزلی برآورد شده‌است. 

 این گزارش بیان می‌کند که محاسبه هزینه‌های اتوبوس‌های برقی و دیزلی در کشورهای چین و ایالات متحده با در نظر گرفتن هزینه‌های آلودگی‌هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای نشان داد که در‌مجموع توسعه برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل کاملاً وابسته به شرایط ناوگان و منطقه مورد بررسی است. به‌طوری‌که در ایالات متحده مجموع هزینه‌های استفاده از اتوبوس برقی (شامل هزینه‌های ناشی از آلودگی‌هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای) بین ۱۰ تا ۲۰ درصد بیشتر از اتوبوس‌های دیزلی و در چین ۱۳ درصد کمتر از اتوبوس‌های دیزلی است. 

این گزارش توضیح می‌دهد که منافع حاصل از برقی‌سازی ناوگان اتوبوسرانی حتی در کشور چین (به‌رغم کاهش ۱۳ درصدی هزینه‌ها نسبت به اتوبوس‌های دیزلی) به‌اندازه‌ای بزرگ و قابل‌توجه نیست که به‌عنوان تنها راه‌حل کاهش آلودگی‌هوا در شهرهای آلوده در نظر گرفته شده و تبلیغات وسیعی روی آن صورت گیرد.

براساس یافته های این گزارش مهم‌ترین یافته مطالعات انجام شده در داخل کشور، غیراقتصادی بودن اجرای سناریوهای برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل در شهرهای تهران، کرج و اصفهان بوده است. برای سناریوهای برقی‌سازی اتوبوس‌های شهری در دو شهر اصفهان و کرج ارزیابی اقتصادی انجام شد و نتایج نشان داد میزان منافع این سناریوها بسیار کمتر از هزینه اجرای آنهاست (نسبت منافع به هزینه‌ها به‌ترتیب معادل ۱۱ به ۱۰۰ و ۱۸ به ۱۰۰ برآورد شده‌است).

 با‌این‌حال، به‌دلیل اینکه در مطالعات داخلی تمام مراحل تحلیل چاه تا چرخ انجام نشده و حدود ۳ تا ۴ سال نیز از زمان انجام آن گذشته‌است، تعریف مطالعاتی جامع با استفاده از اطلاعات به‌روز در این زمینه که همه هزینه‌ها و منافع برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل (مخصوصاً حمل‌ونقل عمومی) را در نظر بگیرد، ضروری می‌کند. 

 مصرف انرژی اتوبوس‌های برقی در شهرهایی که دارای توپوگرافی کوهستانی بوده و یا تغییرات دمای هوا در فصول سرد و گرم بالاست بسیار افزایش می‌یابد. به‌طوری‌که مطالعه انجام شده در کشور فرانسه نشان داد مصرف انرژی اتوبوس برقی هنگامی که در مسیری با شیب ۴ درصد تردد می‌کند، ۶۶/۱ برابر مصرف انرژی آن هنگام تردد در یک مسیر بدون شیب است. بنابراین توسعه اتوبوس‌های برقی بدون توجه به شرایط جغرافیایی و آب‌و‌هوایی شهرها و مناطق مختلف شهری کشور، اشتباهی راهبردی است. 

 این گزارش توضیح می‌دهد که تأمین زیرساخت‌های جدید برای شارژ اتوبوس‌های برقی یک محدودیت بالقوه برای برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی به‌شمار می‌آید. مطابق توصیه بانک‌جهانی، در نظر گرفتن چالش‌های تأمین زمین و سرمایه‌گذاری برای ایستگاه‌های شارژ، یک ملاحظه کلیدی در برنامه‌ریزی برای برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل است تا از تأخیر و اختلال در خدمات جلوگیری شود.

 به نظر می‌رسد حتی زمانی که کاهش آلودگی‌هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای دلیل مهمی برای پیگیری ایده حمل‌ونقل برقی است، این راهکار تنها یکی از راهکار‌ها جهت کاهش آلودگی هواست و لزوماً مقرون‌به‌صرفه‌ترین اقدام نیست و لذا باید در کنار سایر اقدامات از‌جمله مدیریت تقاضای سفر مدنظر قرار گیرد. 

 مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش با توجه به‌ضرورت پرهیز از شتاب‌زدگی برای سیاستگذاری در حوزه برقی‌سازی حمل‌ونقل عمومی شهری در شرایطی که هنوز مطالعات کافی برای اتقان‌بخشی به تصمیمات صورت نپذیرفته است، پیشنهاد می‌کند که وزارت کشور با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت نیرو و استفاده از بنیه تخصصی دستگاه‌های اجرایی، پژوهشی و نخبگان کشور، مطالعات لازم در خصوص برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهرها را تعریف و راهبری کند. این مطالعات باید شامل انجام ارزیابی اقتصادی سناریوهای برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی در مقایسه با اتوبوس‌های دیزلی و گازسوز براساس تحلیل چاه تا چرخ در کلان‌شهرهای کشور باشد.

 پیشنهاد دیگر این گزارش اینطور بیان می‌شود که وزارت کشور سند توسعه وسایل نقلیه عمومی برقی را حداکثر ظرف یک سال تدوین کرده و به تصویب هیئت‌وزیران رسانده‌است. در این سند، با توجه به‌شدت و تداوم آلودگی‌هوا و میزان فرسودگی و کمبود ناوگان حمل‌ونقل عمومی (مطابق با مطالعات جامع حمل‌ونقل شهرها)، شرایط لازم برای اعطای مجوز برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی به شهرها و مناطق مختلف شهری مشخص می‌شود. با توجه به تجربیات جهانی، هدف‌گذاری‌های میان‌مدت و اجرای مرحله‌به‌مرحله (شامل مرحله آزمایشی) جایگزینی اتوبوس‌های موجود با اتوبوس‌های برقی باید به‌عنوان رویکرد محوری این سند، مدنظر قرار گیرد.

 این گزارش ادامه می‌دهد که در این خصوص، هماهنگی این سند با شرایط آیین‌نامه واردات خودرو موضوع ماده (۴) قانون ساماندهی صنعت خودرو مصوب ۱۴۰۱.۰۳.۱۶ به‌منظور تدقیق هدف‌گذاری در زمینه مشخصات فنی خودروهای وارداتی، انتقال فناوری، تعیین سقف واردات و حمایت از تولید با کیفیت داخلی ضروری است. همچنین، معیارها و استانداردهای لازم در رابطه با برنامه تأمین برق وسایل‌نقلیه برقی باید در این سند مشخص شود. 

 پیشنهاد دیگر مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش اینطور مطرح می‌شود که شهرداری‌های واجد شرایط و متقاضی ناوگان حمل‌ونقل عمومی برقی باید با توجه به الزامات و استانداردهای سند توسعه وسایل نقلیه عمومی برقی، نسبت به تهیه برنامه خود جهت برقی‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و تصویب آن در شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور اقدام کنند. 

در این پژوهش تاکید شده با وجود بلند پروازی در اجرای طرح برقی سازی ناوگان حمل و نقل عمومی در شنژن چین مرحله آزمایشی با استفاده از تعداد محدودی اتوبوس (۱۰۰ اتوبوس اجرایی شد تجربیات چین ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی نشان داد راهبردهای مربوط به برقی سازی ناوگان حمل و نقل عمومی لازم است با دقت و پس از مطالعات همه جانبه تدوین شده و در نهایت به صورت مرحله به مرحله (شامل مرحله آزمایشی) و منطبق با هدف های کوتاه مدت و میان مدت اجرایی شود. بنابراین پرهیز از شتاب زدگی در توسعه وسایل نقلیه برقی در شهرهای ایران ضروری بوده و سرمایه گذاری گسترده در این حوزه بدون مطالعات کافی و اجرای مراحل آزمایشی و بازخوردگیری از نتایج آن می تواند منجر به شکست در تحقق اهداف شود.

اگر چه قیمت وسایل نقلیه برقی در دنیا رو به کاهش است، اما قیمت خرید اتوبوس برقی با باتری بزرگ با کارکرد قابل قبول در چین همچنان ۲ برابر قیمت اتوبوسهای دیزلی سنتی است و این عامل خصوصا در شرایط دشوار فعلی از نظر تأمین اعتبارات لازم برای رفع کمبود و نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی و کاهش آلودگی هوا، باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.