آمارتکان دهنده از وضعیت ایمنی برج های پایتخت؛ هشدار مجلس درخصوص ساخت و ساز درحریم گسلی

به گزارش اکوایران، عواقب و خسارات ناشی از زلزله عموما با دخالت های نسنجیده انسانی در محیط طبیعی از جمله ساخت و سازهای بی رویه در حریم گسل فقدان و یا بی توجهی به ضوابط و استانداردهای ساخت و ساز تشدید می شود. در این میان افزایش تاب آوری شهرها در برابر بلایای طبیعی به ویژه زمین لرزه ها به میزان زیادی در کاهش این خسارات و همچنین زمان بهبودی جوامع مؤثر است. حریم گسل یا به عبارتی زون هایی که در زمان وقوع زلزله دچار گسیختگی و جابه جایی زمین در طرفین گسل لرزه زا و فعال می شوند اغلب به صورت خطی نبوده و دارای پهنای مختلفی در طول گسل است.

درپژوهشی که اخیر مرکز پژوهش ها مجلس دراین رابطه وبا عنوان «ملاحظات ساخت وساز در حریم گسل» انجام داده آمده است :  پارامترهایی از جمله نوع گسلش ، نوع سنگها، خاک منطقه و میزان و نوع جابه جایی گسل ها در این مسئله تأثیر گذار است. تجربیات گذشته حاکی از آن است که سازه های واقع در حریم گسل بیشترین آسیب را در زمان زمین لرزه های مخرب دارند، چرا که مهار جابه جایی های بزرگ و جلوگیری از انتقال آن به سازه در زون گسل زمین لرزه ای به سادگی امکان پذیر نیست.

در بخش دیگری از پژوهش تاکید شده که از دیدگاه مهندسی زلزله جابه جایی طرفین گسل مهمترین مؤلفه مهندسی در تعیین محدودیت های حریم گسل است و تنها راهکار مقابله با آن رعایت حریم گسل و اعمال مقررات ممنوع کننده محدود کننده و کنترل کننده ساخت و ساز است که لازمه آن انجام مطالعات ساختگاه و زمین شناسی شهری پیش از اجرای طرح های توسعه شهری به منظور شناسایی گسلهای فعال است.

 از سوی دیگر توسعه شهری خصوصا در مناطق مجاور گسل باید برمبنای مقاوم سازی و بهره گیری از مدل های مدیریت بحران برای رویداد احتمالی زمین لرزه انجام پذیرد.

در این مطالعات با یادآوری تجربیات به دست آمده از زلزله های گذشته یادآوری شده ساختمان ها و مستحدثات واقع در مجاورت گسل همواره در معرض آسیب ها و خسارات شدیدتری هستند اما با رعایت حدفاصل مناسب از گسلهای فعال می توان از شدت خسارات جانی و مالی ناشی از زلزله کاست طبق آیین نامه ۲۸۰۰ ساخت ساختمانهای با درجه اهمیت بسیار زیاد بر روی پهنه ها و حریم گسلها ممنوع است و ساختمانهای با اهمیت متوسط و کم باید مطابق دستورالعمل ساخت و ساز در پهنه های گسلی طراحی و اجرا شوند.

 ساخت ساختمانهای با اهمیت زیاد نیز منوط به رعایت تمهیدات عادی یا ویژه این دستور العمل است. بر اساس آمار سال ۱۳۸۱ تقریباً ۶۸ درصد شهرهای کشور در حریم یک تا ۳۰ کیلومتری گسل ها قرار گرفته اند و تنها ۶.۳ درصد سکونتگاههای شهری ایران در فواصل بیش از ۵۰ کیلومتری گسلها واقع شده اند.

در حال حاضر نقشه حریم گسل های ۶ کلان شهر تهران ،کرج ،تبریز، مشهد، زنجان و کرمان در محدوده شهری و حاشیه ۳۰ کیلومتری آن تهیه و ابلاغ شده و تهیه و تدقیق نقشه و حریم گسل ها در ۹ شهر دیگر نیز در دست اقدام است.

مشاهدات زلزله ترکیه در بهمن ماه سال ۱۴۰۱ نشان می دهد که بیشترین خسارات به شهرهای واقع بر گسلهای فعال (آناتولی شرقی) و اطراف آن وارد شده است.

نکته قابل توجه در این واقعه آسیب شدید یه ساختمانهای جدید و خصوصاً بلند مرتبه احداث شده در سه دهه اخیر بود که حاکی از قصور مدیریت شهری در نظارت بر ساخت و ساز در پهنه های گسلی است.

در ایران نیز بنابر تجربیات گذشته وسعت خرابی در کلان شهرهای واقع بر گسلهای فعال از جمله تبریز، مشهد، اهواز و به ویژه تهران به دلیل تمرکز جمعیتی و وجود ساختمانهای مرتفع بسیار متعدد در صورت وقوع زمین لرزه های با بزرگای بیش از MW ۷ بسیار وسیع و فاجعه آفرین خواهد بود.

 در بخشی از پژوهش به ساخت و ساز در حریم گسلی در تهران پرداخته شده و آمده است : مجموع مساحت حریم گسل های تهران ۷۵ کیلومتر مربع وسعت دارد که ۵۵ کیلومتر مربع از این مساحت در شهر تهران واقع است ۹ درصد مساحت شهر تهران و بر روی حدود ۲۵ کیلومتر مربع از آن ساخت و ساز صورت گرفته است.

 نتایج مطالعات نشان می دهد که حدود ۱۰۰ ساختمان بلند مرتبه ۲۴۵ سایت مهم و حساس و حدود ۳۲ هکتار بافت فرسوده در محدوده حریم گسلهای شهر تهران قرار دارد به علاوه در شهرهای جدید و همچنین بخشهای در حال توسعه در مجاورت کلان شهرها نیز عموما حریم گسل به درستی رعایت نمی شود به عنوان مثال در محدوده شهر جدید پردیس، چندین گسل مهم و فعال وجود دارد که ساخت و ساز بر روی آنها صورت گرفته است.

  حدود ۱۲ هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار بگیرند، طبق بررسی های انجام شده و آمار موجود حدود نیمی از ساختمانهای موجود در شهر تهران ضعیف و فرسوده هستند که در این بین منطقه یک با حدود ۸ هزار بنای واقع در حریم گسل معادل ۶۵ درصد ساختمانهای منطقه وضعیت بحران زایی در زمان وقوع زلزله خواهد داشت.به نظر می رسد این موضوع با روند رو به تزاید متراکم سازی و بلند مرتبه سازی در این منطقه شرایط بغرنج تری پدید آورد.

از جمله مهمترین علل توسعه شتابزده در حریم گسلهای فعال شهر تهران خصوصاً در ۳۰ سال گذشته را می توان عدول از اصول شهرسازی در مقابل جذابیت بالای درآمدهای حاصل از فروش تراکم مازاد عمدتا ناشی از عملکرد کمیسیون ماده ۵ قانون تاسیس شورایعالی شهرسازی و معماری ایران موضوع عدم کنترل و نظارت صحیح در بخش کیفیت ساخت و ساز، نوع کاربری و محدودیت بلندمرتبه سازی و خلا قانونی در حلقه های ساخت و ساز مدیریت شهری و شهرسازی عنوان کرد.

پژوهشگران تاکید کرده اند: توجه به قرار گیری درصد بالایی از بافت فرسوده و ساختمانهای بلند مرتبه در پهنه های گسلی در برخی شهرها و روند روبه رشد احداث و گسترش شهرها و شهرک های جدید در پهنه های گسلی لذا تدقیق نقشه های گسل و حریم آنها به کمک ظرفیت های علمی و تخصصی کشور باید در اولویت برنامه های پیشگیری و کاهش خطر حوادث طبیعی قرار گرفته و این نقشه ها در دسترس عموم مردم قرار گیرند. این اقدام می تواند تأثیر بسزایی در ارتقای تاب آوری شهری و ایجاد و توسعه شهرهای امن داشته باشد.

همچنین اقداماتی از جمله تدوین معیارهای شهرسازی مبتنی بر ریسک، اصلاح طرح های تفصیلی شهری با در نظر گرفتن خطر زلزله و مکان یابی مراکز جمعیتی و زیر ساختهای عمرانی منطبق بر محدودیت های پهنه های گسلی و انجام اقدامات لازم در خصوص ساختمانها و زیرساختهای موجود در این مناطق ضروری و حائز اهمیت به شمار می روند.

 ارزیابی عملکرد کمیسیون ماده ۵ بازنگری قانون و تعیین حدود اختیارات و تغییرات آرای آن نسبت به طرحهای شهری مصوب نیز به نظر اهمیت به سزایی دارد.

به منظور کنترل و کاهش ریسک در شهرسازی های آتی و ارتقای تاب آوری شهری در برابر زلزله، لازم است رعایت حریم گسل ها و ضوابط ساخت و ساز در پهنه های گسلی به صورت اجبار در آمده و نظارت کافی در این رابطه از سوی دستگاه های نظارتی از جمله شهرداریها و سازمان نظام مهندسی ساختمان صورت گیرد به طور کلی باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آمده و این مناطق به کاربریهای فضای سبز تبدیل شوند. در مورد ساختمانهای احداث شده در پهنه های گسلی نیز اقداماتی همچون مقاوم سازی تغییر کاربری و استفاده از صنعت بیمه توصیه شده است.

به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط لرزه خیزی تهران و وجود گسلهای فعال متعدد در اطراف آن احتمال وقوع زمین لرزه ای نسبتا بزرگ در آینده نزدیک وجود دارد.

 از سوی دیگر به دلیل مشکلات زیر ساختی متعدد در تهران از جمله رشد ناهماهنگ و غیر اصولی ،شهر، ساخت و ساز در حریم گسل و مناطق مستعد ناپایداریهای زمین شناختی عدم رعایت شرایط لرزه خیزی منطقه در طراحی و اجرای برخی ساختمانها و تأسیسات حیاتی وجود بافتهای آسیب پذیر و فرسوده متعدد و پراکنده در سطح شهر و ضعف و عدم توانمندی کافی مدیریت بحران در مرحله پاسخ و مقابله با تبعات زلزله پیش بینی می شود در صورت وقوع زلزله شدید صدمات جانی و مالی جبران ناپذیر به پایتخت و به کشور وارد شود .

 در طی سالهای گذشته هر نوع ساخت و ساز با هر ارتفاعی در حریم گسلهای تهران و پیرامون به دلیل فقدان نقشه قانونی گسلها و عدم نظارت کافی امکان پذیر بوده است.

 از جمله مهمترین علل توسعه شتاب زده در حریم پهنه گسلهای فعال شهر تهران خصوصاً در ۵۰ سال اخیر را می توان خلا قانونی، عدم کنترل کیفیت ساخت و ساز نوع کاربری و محدودیت بلند مرتبه سازی عنوان کرد متأسفانه گسلهای فعال مانند گسل شمال تهران گسلهای کهریزک، ری و اشتهارد و... همگی در پهنه بزرگ شهر تهران جای گرفته اند با در نظر گرفتن آسیب پذیری بالا و معرضیت جمعیتی بالا (حدود ۴ میلیون نفر جمعیت ساکن در حریم یا نزدیک گسلهای فعال طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ )ریسک زلزله ناشی از جنبایی هر یک از این گسل ها در کل محدوده بسیار بالا خواهد بود .

 در بخش دیگری از پژوهش به آمار ساختمان های بلند مرتبه تهران که بر روی گسل ساخته شده اند اشاره شده و آمده است : طبق آمار اعلام شده حدود ۱۰۰ ساختمان بلند مرتبه (ساختمان های با تعداد طبقات ۱۲ و بیشتر از آن )در تهران بر روی گسل ساخته شده اند که تقریباً نیمی از آنها در منطقه یک واقع شده اند.

 آمار توزیع پرونده های ساختمانهای بلند مرتبه در مناطق ۲۲ گانه شهر تهران نشان می دهد که منطقه یک در جایگاه اول و منطقه ۲۲ در جایگاه بعدی قرار دارد. همچنین حدود ۲۴۴ ساختمان مرتفع فاقد اطلاعات لازم و دارای پرونده های مخدوش هستند که غالب این ساختمانها در منطقه یک و پس از آن در منطقه ۲۲ واقع شده اند.

متأسفانه درصد بالایی از ساختمان های بلندمرتبه شهر تهران در حریم گسلهای اصلی واقع شده اند که ریسک بالایی در هنگام زلزله به دنبال خواهد داشت.

 طبق آمار به دست آمده تا سال ۱۳۹۷، در شهر تهران علاوه بر ۱۰۰ برجی که بر روی حریم گسلهای اصلی (گسلهای با طول بیش از ۱۰ کیلومتر طبق تعریف آیین نامه ۲۸۰۰)، واقع هستند. ۵۵ برج در حریم گسلهای متوسط (با طول بین ۲ تا ۱۰ کیلومتر) و ۱۶ برج نیز در حریم گسلهای فرعی (با طول کمتر از ۳ کیلومتر) قرار دارند. همچنین با توجه به نقش معابر در زمان امدادرسانی پس از وقوع بحران رعایت عرض معابر و میزان عقب نشینی در زمان ساخت و ساز طبق ضوابط بسیار حائز اهمیت است .

آمار منتشر شده تا سال ۱۳۹۷ نشان می دهد در شهر تهران تعداد ۳ برج در معابر ۶ متری، ۲۴ برج در معابر ۶ تا ۱۰ متری و ۳۵۱ پرونده در معابر به پهنای ۱۰ تا ۱۲ متری احداث شده اند که لازم است برای جلوگیری از وقوع فجایع مشابه حادثه متروپل و مشکلات امدادرسانی به دلیل عرض پایین معبر، اقدام عاجل صورت پذیرد  

 همچنین ضرورت دارد در احکام و آرای کمیسیون ماده ۵ و کمیسیون ماده ۱۰۰ از بارگذاری متراکم و طبقاتی ورای ظرفیت (تجمعی) امداد و نجات و تردد در شبکه ارتباطی پیرامون (محله بلوک و معبر)، اجتناب شود.

دربخشی از پژوهش به اهمیت تدقیق حریم گسلهای فعال و اعمال مقررات حریم گسل در شهرسازی اشاره شده و گفته شده است : با نزدیک شدن به محدوده گسل میزان خسارات و تلفات در هنگام وقوع زلزله افزایش می یابد. این امر به دلیل تغییر مکان های بسیار شدید و احتمال گسیختگی در راستا یا نزدیکی گسلهای فعال اتفاق می افتد. در واقع نهشته های نرم دامنه ای در محدوده گسل ها به ویژه با دست کاری انسان پتانسیل بسیار زیادی برای لغزش و ایجاد شکافهای سطحی و ناپایداری دامنه ای دارند. در حال حاضر روند ساخت و ساز در پهنه های گسلی خصوصاً در شهرهای واقع در دامنه کوه ها با سرعت بالایی رو به افزایش است .

شهرهایی از جمله تهران، تبریز، کرج، مشهد، ،قزوین، کرمان، شیراز و اهواز از این نظر وضعیت بحرانی تری دارند. در این بین کلان شهر تهران به عنوان پایتخت و بعد از آن تبریز و کرج بیش از سایر شهرها با این معضل مواجه هستند که گسترش بی رویه ساخت و ساز بر روی گسلهای شمال تهران، ری، کهریزک، شمال کرج و ماهدشت گویای این مطلب است.

بر اساس آمار و اطلاعات منتشر شده حدود ۲۳۰ برج در دهه ۷۰ که دوره شروع برج سازی های جدید در تهران محسوب می شود، بدون دریافت مجوز کمیسیون ماده (۵) احداث شده اند و مجوز ۵۴۳ برج نیزتا پیش از سال ۱۳۸۵ صادر شده است.

بنابر اظهارات شهرداری تهران و شورای عالی شهرسازی و معماری کشور اکثر این بناها فاقد ایمنی کافی هستند و بیش از ۹۰ درصد برجهای تهران براساس بررسی های سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران استاندارد ایمنی ندارند. در حال حاضر ساختمان سازی و احداث برجهای متعدد در تهران و شهرهای دیگر خصوصاً تبریز در محدوده ممنوعیت ساخت و ساز یعنی حریم قرمزو نارنجی گسل ها نیز صورت گرفته است و به رغم اینکه مطابق آیین نامه ۲۸۰۰ اثرات گسل باید در طراحی ساختمانها در پهنه های گسلی لحاظ شود، تفاوتی در طراحی این ساختمانها اعمال نمی شود که یکی از دلایل آن را می توان عدم ارائه ضوابط اجرایی و محاسباتی مشخص برای این ساختمان ها دانست.

مشاهدات زلزله ترکیه در بهمن سال ۱۴۰۱ نشان می دهد که بیشترین خسارات به شهرهای واقع بر گسلهای فعال (آناتولی شرقی و اطراف آن وارد شده است نکته قابل توجه در این واقعه آسیب شدید به ساختمانهای جدید و خصوصاً بلندمرتبه احداث شده در سه دهه اخیر بود که حاکی از قصور مدیریت شهری در نظارت بر ساخت و ساز در پهنه های گسلی است.

در ایران نیز بنابر تجربیات گذشته، وسعت خرابی در کلان شهرهای واقع بر گسلهای فعال از جمله تبریز، مشهد، اهواز وبه ویژه تهران به دلیل تمرکز جمعیتی و وجود ساختمانهای مرتفع بسیار متعدد، در صورت وقوع زمین لرزه های با بزرگای بیش از ۷ بسیار وسیع و فاجعه آفرین خواهد بود در حال حاضر شهر جدید پردیس در ۱۰ کیلومتری جنوب محل تلاقی دو گسل مهم شمال تهران و مشا عامل زلزله مخرب دماوند و شمیرانات در سال ۱۲۰۹) واقع شده است. زلزله های سالهای اخیر این منطقه در محدوده عمق ۸ تا ۱۵ کیلومتری سطح زمین و در ناحیه قطعه شرقی گسل مشا اتفاق افتاده اند که به دلیل پتانسیل وقوع زمین لرزه های بزرگ در این محدوده، امکان انتقال انرژی لرزه ای آن به تهران و به ویژه تحت تأثیر قرار دادن ساختمانهای مرتفع را دارد.

لذا با توجه به روند روبه رشد احداث و گسترش شهرکهای جدید در پهنه های گسلی تدقیق نقشه های گسل و حریم آنها به کمک ظرفیتهای علمی و تخصصی کشور باید در اولویت برنامه های پیشگیری و کاهش خطر حوادث طبیعی قرار گرفته و این نقشه ها در دسترس عموم مردم قرار گیرند. این اقدام میتواند تأثیر بسزایی در ارتقای تاب آوری شهری و ایجاد و توسعه شهرهای امن داشته باشد .

دراین مطالعات تاکید شده  در زمان وقوع زلزله به دلیل تغییر مکان های بسیار شدید و احتمال گسیختگی در راستا با نزدیکی گسلهای فعال، عموما میزان خسارات و تلفات با نزدیک شدن به محدوده گسل افزایش می یابد به علاوه دست کاری انسان در نواحی مجاور گسل، پتانسیل بسیار زیادی برای لغزش و ایجاد شکافهای سطحی و ناپایداری دامنه ای ایجاد می کند در حال حاضر روند ساخت و ساز و توسعه شهرها در پهنه های گسلی در بسیاری از مناطق کشور بدون توجه به مقررات حریم گسل به سرعت رو به افزایش است و در شهرهایی از جمله تهران تبریز کرج مشهد، قزوین، کرمان، شیراز و اهواز به وضعیت بحرانی رسیده است.

بسیاری از ساختمانهای بلند مرتبه و یا فاقد ایمنی نیز از گذشته در این پهنه ها احداث شده اند و بخش زیادی از بافت فرسوده شهرها نیز در پیرامون گسل های فعال واقع هستند. در صورت ادامه روند کنونی ساخت و ساز و عدم اقدام به موقع در خصوص ساختمانهای غیر مجاز موجود در پهنه های گسل با وقوع یک زلزله شدید در هر یک از این شهرها و خصوصاً تهران به عنوان پایتخت کشور تبعات جبران ناپذیر در پی خواهد بود.

مهم ترین اقدامات به منظور جلوگیری از پیشرفت این بحران و وقوع فجایع احتمالی ناشی از آن تدقیق حریم گسلها، رعایت ضوابط و مقررات ساخت و ساز در پهنه های گسلی از طریق تقویت بعد قانونی اجرایی و نظارتی و در نهایت تصمیم سازی صحیح در خصوص ساختمانهای فاقد ایمنی موجود در پهنه های مزبور است.

همچنین تدوین معیارهای شهرسازی مبتنی بر ریسک اصلاح طرحهای تفصیلی شهری با در نظر گرفتن خطر زلزله و مکان یابی مراکز جمعیتی و زیر ساختهای عمرانی منطبق بر محدودیتهای پهنه های گسلی باید در دستور کار قرار گیرد.

تجربیات زلزله های گذشته و خسارات سنگین زلزله اخیر ترکیه خصوصا در شهرهای واقع بر گسل آناتولی شرقی که به دنبال مدیریت ضعیف شهری، عدم نظارت صحیح بر ساخت و ساز در این نواحی و بخشودگی های غیر اصولی تخلفات ساختمانی حوزه ایمنی اتفاق افتاد باید به عنوان درس آموخته هایی ارزشمند در فرایند مدیریت بحران به ویژه در مرحله پیشگیری و کاهش خطر حوادث طبیعی به درستی مورد بهره برداری قرار گیرند.

همچنین در اختیار عموم قرار دادن نقشه های تدقیق شده حریم گسلها میتواند از تمرکز جمعیتی شهری در زونهای خطر جلوگیری کند.

 پژوهشگران تاکید کرده اند ضروری است از بارگذاری متراکم و طبقاتی ورای ظرفیت تجمعی امداد و نجات و تردد در شبکه ارتباطی پیرامون( در احکام و آرای کمیسیون ماده (۵) و کمیسیون ماده  ۱۰۰) نیز جلوگیری شود.