زمانی که نخبگان از یک کشور مهاجرت می‌کنند، در واقع سرمایه بزرگی را از آنجا به کشور مقصد می‌برند. هر چند که به مصداق جمله انسان درخت نیست، هر کسی می‌تواند در هر جای این کره خاکی که دوست دارد زندگی کند، اما گاهی دلایل مهاجرت نخبگان فرای تمایل به جابجا کردن محل زندگی‌شان است. گاهی افراد نخبه به دلیل کمبود امکانات کافی در کشور خودشان، هم از منظر زندگی شخصی و هم امکانات شغلی، ناگزیر به مهاجرت می‌شوند.

پیامدهای مهاجرت نخبگان ایرانی

خروج نخبگان یا همان فرار مغزها که طی سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است، موجب کم شدن نیروی کار مفید در کشور خودمان می‌شود. به عنوان مثال در سال‌های گذشته مهاجرت نخبگان پزشکی رشد چشمگیری داشته است و همین باعث شده که کشور خودمان از نظر نیروی کار در بیمارستان‌های و کادر درمان دچار کمبود شود. علاوه بر این از دست دادن سرمایه اقتصادی کشور یکی دیگر از پیامدهای مهاجرت نخبگان است. بر اساس برآوردهای اقتصادی، ضرر مالی پدیده فرار مغزها در ایران سالانه ۵۰ میلیارد دلار است که بیش از دو برابر ارزش صادرات نفت ایران به حساب می‌آید. زیرا صادرات نفت در سال ۱۳۹۹ کمتر از ۲۰ میلیارد دلار بوده‌است.

مهاجرت افراد به ویژه نخبگان پیامدهای روانی زیادی را نیز در جامعه دارد. افرادی که در کشور هستند با مشاهده موج فراگیر مهاجرت افراد نخبه، امید به زندگی در کشور خودشان را از دست می‌دهند و چه بسیا بسیاری از آنها خودشان نیز سعی می‌کنند از راه‌های مختلف برای مهاجرت اقدام نمایند. مهاجرت نخبگان به کانادا که در سال‌های گذشته بیشتر نیز شده است، و در پاییز و زمستان 1402 به دلیل قوانین مهاجرتی کانادا درخواست ویزا به آسانی انجام می‌شد و فرایند دریافت ویزا نیز بسیار ساده بود، سایر افراد جامعه و بازماندگان در کشور را دچار یاس و اندوهی عمیق می‌کند.

وضعیت مهاجرت نخبگان در رشته های مختلف

هر ساله نخبگان زیادی در بسیاری از رشته‌های علوم پایه مانند ریاضی و فیزیک دست به مهاجرت می‌زنند. شاید دلیل این امر نداشتن امکانات شغلی مناسب در کشور برای فارغ‌التحصیلان این رشته‌هاست. در یک کشور در حال توسعه رشته‌های فنی و کارهای عملیاتی امکان بازنمود بیشتری دارند تا رشته‌های محض و پایه که با پژوهش‌ و کارهای آزمایشگاهی ارتباط تنگاتنگی دارد.

می‌دانیم که مهاجرت از طریق پذیرش دانشجویی و شغلی، به همراه سرمایه‌گذاری شیوه‌های معمول برای این امر است. افراد زیادی با گرفتن درخواست شغلی یا جاب آفر برای مهاجرت اقدام می‌کنند. از آنجایی که بسیاری از کشورها در سال‌های اخیر و از دوران کرونا به بعد، تقاضا و جاب آفرهای زیادی برای پذیرش پرستاران و فارغ‌التحصیلان علوم پزشکی داده‌اند، وضعیت مهاجرت نخبگان این قشر از جامعه رشد چشمگیری داشته است.

تعداد و آمار مهاجرت نخبگان

بر اساس آمار و شنیده‌ها، میزان مهاجرت در کشور روز به روز بیشتر می‌شود و تعداد و آمار مهاجرت نخبگان نیز به همین اعتبار، افزایش می‌یابد. به همین دلیل شاید نتوان آمار دقیقی از مهاجرت نخبگان در سال‌های اخیر ارائه داد. اما در دو دهه گذشته نزدیک به 40 درصد از دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی، یعنی نزدیک به 3 هزار نفر، ۲۵ درصد از افراد بنیاد نخبگان یعنی بیش از 5600 نفر و ۱۵ درصد از رتبه‌های کنکور سراسری زیر هزار، یعنی حدود 54 هزار نفر از کشور مهاجرت کرده‌اند.

رتبه ایران در مهاجرت نخبگان

سالنامه مهاجرتی اوای‌سی‌دی (OECD) در سال ۲۰۲۳، ایران را در لیست پانزدهمین کشور برتری دانست که شهروندانش برای مهاجرت و درخواست پناهجوئی اقدام کرده‌اند. همچنین در سال ۲۰۲۰ رتبه ایران در آمار جهانی مهاجرت ۱۷ بوده است. بر اساس آمار در این سال ۲ هزار روادید کارآفرینی و تاسیس استارت‌اپ، خوداشتغالی و سرمایه‌گذاری در کانادا و انگلستان صادر شده است. همچنین بر اساس یک آمار دیگر یران از لحاظ خروج نخبگان رتبه ۹۶ را در جهان کسب کرده است.

راهکارهای جلوگیری از مهاجرت نخبگان

به نظر شما راهکارهای جلوگیری از مهاجرت نخبگان چیست؟ می‌دانیم که قشر زیادی از مهاجران و به ویژه نخبگان مهاجر در جستجوی زندگی بهتر برای خود و خانواده‌شان دست به این کار می‌زنند زیرا امکان توسعه شغلی و اقتصادی را در کشور خودمان کمتر از حدی می‌بینند که لیاقت آن را دارند. داشتن سلامت روانی، رفاه شهروندی و فرار از آلودگی‌ هوا و محیط زیست از دیگر دلایلی است که موجب مهاجرت نخبگان می‌شود. اما البته این همیشگی نیست. گاهی اوقات مهاجرت به یک کشور دیگر باعث می‌شود که نخبگان شغل‌های پست‌تری نسبت به کشور خودمان داشته باشند.

درست است که زندگی در یک کشور در حال توسعه موجب می‌شود از خدمات شهروندی کمتری نسبت به یک کشور توسعه یافته برخوردار باشیم، اما این تمام ماجرا نیست. در واقع افراد مهاجر با این کار ریشه‌های ملی خود را قطع می‌کنند. برای این که از حجم گسترده مهاجرت‌ها جلوگیری شود باید تمهیدات ملی زیادی اندیشیده شود. بخشی از این تمهیدات با ایجاد زیرساخت‌های اقتصادی مناسب و بستر علمی برای پیشرفت نخبگان در کشور خودمان ایجاد می‌شود. بخش دیگر به قوانین دولتی باز می‌گردد و بخش سوم که بیشتر در دست خودمان است، مربوط به حقوق شهروندی است. در واقع اگر خود مردم در رعایت حقوق شهروندی و ایجاد امنیت اجتماعی تلاش بیشتری کنند و در مناسبات اجتماعی بیشتر حریم خصوصی را رعایت کرده و بر مسائل انسانی پافشاری و تاکید نمایند، می‌توانیم این امید را داشت که شاهد درصد کمتری از مهاجرت نخبگان و فرار مغزها باشیم.