منافع مشترک با همسایه؛ ترکمنستان در سیاست خارجی ایران چه جایگاهی دارد؟

به گزارش اکوایران، از زمان روی کار آمدن ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس‌جمهور ایران، تهران سیاست خارجی «اول همسایگان» را دنبال کرده است. با توجه به تحریم‌های مداوم غرب علیه جمهوری اسلامی و سایر فشارها، ایران بر بهبود روابط خود با کشورهای همسایه جهت مقابله با تلاش‌های غرب برای منزوی‌کردن و تضعیف تهران تمرکز کرده است.

به نوشته جورجیو کافیرو، استادیار دانشگاه جورج‌تاون و تحلیلگر مسائل خاورمیانه برای وبگاه نشنال اینترست، گفتگوها درباره دستور کار سیاست خارجی «اول همسایگان» ایران اغلب ترکمنستان را نادیده می‌گیرند. اما از آنجایی که جزئیات روابط تهران-عشق‌آباد به ندرت سرخط خبرها می‌شود، شاید این مسئله قابل درک باشد. طی سال‌های اخیر، منطقه مرزی ایران و ترکمنستان آرام بوده، به ویژه در مقایسه با مرزهای ایران با افغانستان و پاکستان. در نتیجه، روابط دوجانبه که عمدتاً تحت تأثیر ژئو-اقتصاد قرار دارد، عاری از مشکلات بزرگ است.

از زمان آغاز ریاست‌جمهوری رئیسی در سال ۲۰۲۱، حجم زیادی از فعالیت‌های دیپلماتیک و همکاری در حوزه‌های مختلف باعث بهبود روابط ایران و ترکمنستان شده است. با این حال، سطح تجارت دوجانبه با حدود ۵۰۰ میلیون دلار در سطح پایینی قرار دارد. بنابراین، علی‌رغم پتانسیل تهران و عشق‌آباد برای گسترش روابط اقتصادی، تجارت ایران با ترکمنستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی تنها می‌تواند تا حدودی از فشارهای مالی ناشی از تحریم‌های غرب بکاهد.

تعاملات ۳ سال اخیر

در تاریخ ۲۸ مارس ۲۰۲۴، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در سفری دو روزه از ترکمنستان بازدید کرد. دیپلمات ارشد تهران با همتای ترکمن خود، رشید مرادوف، دیدار داشته و هر دو طرف از «پیشرفت روابط بین دو کشور ابراز رضایت کردند». امیرعبداللهیان همچنین با قربانقلی بردی‌محمدوف، رئیس شورای مردمی ترکمنستان دیدار کرد تا در مورد مجموعه‌ای از مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و جهانی گفتگو کند. این دیدار پس از نشست‌های دیگری که طی دو سال گذشته بین مقامات ارشد هر دو کشور انجام شده، صورت گرفت.

سردار بردی‌محمدوف، رئیس‌جمهور ترکمنستان و سایر مقامات عالی‌رتبه عشق‌آباد در ژوئن ۲۰۲۲ به تهران آمدند. دو دولت ۹ تفاهم‌نامه همکاری در زمینه سرمایه‌گذاری، اقتصاد، حمل‌ونقل، حفاظت از محیط زیست و سایر حوزه‌ها امضا کردند. رئیسی در حالی که در تهران با همتای ترکمن خود کنفرانس خبری مشترکی ترتیب داد، اعلام کرد که تهران مصمم است توافق بیست‌ساله‌ای با ترکمنستان منعقد سازد. در جریان این سفر، بردی‌محمدوف همچنین با آیت‌الله خامنه‌ای دیدار کرد. رهبر ایران بر این نکته تأکید داشت که تهران و عشق‌آباد نیازهایی عملی برای سطوح بالاتر همکاری‌های دوجانبه داشته و افزود که «سیاست ایران در جهت گسترش روابط با کشورهای همسایه کاملاً سیاست درستی است».

در ماه می ۲۰۲۳، رئیسی و قربانقلی بردی‌محمدوف، رئیس شورای مردمی ترکمنستان پنج سند را جهت تقویت همکاری‌های دوجانبه در زمینه کشاورزی، آموزش، تبادل برق، سرمایه‌گذاری و کریدورهای بین‌المللی در تهران امضا کردند. بردی‌محمدوف از روابط «دوستانه و برادرانه» کشورش با جمهوری اسلامی استقبال کرد و قول داد که عشق‌آباد برای ارتقای آن‌ها به سطوح جدید تلاش کند.

شش ماه بعد، مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی ایران در پایتخت ترکمنستان با سردار بردی‌محمدوف دیدار کرد. در این دیدار، بذرپاش به «ابتکار راه ایران» دولت رئیسی اشاره کرد که به همسایگان ایران اجازه می‌دهد از آن به عنوان مسیر دسترسی به آب‌های بین‌المللی استفاده کنند. او تأکید کرد که ترکمنستان موقعیت منحصر به فردی در «ابتکار راه ایران» دارد.

دکتر ادوارد واستنیج، استاد ارشد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل روابط دو کشور که در منطقه‌ای با اهمیت ژئوپلیتیکی فزاینده قرار دارند را «عمل‌گرا و بده‌بستانی» توصیف می‌کند. ایران برای موضع رسمی سیاست خارجی بی‌طرفی ترکمنستان، به ویژه در چهارچوب تلاش ایران جهت یافتن شرکای اقتصادی در منطقه جهت مقابله با تحریم‌ها و فشارهای غرب، ارزش قائل است. واستنیج خاطرنشان کرد که تهران و عشق‌آباد «هر دو باید با درجه‌ای از انزوای استراتژیک مقابله کنند که بخشی از آن ناشی از تمایل دوجانبه آن‌ها برای حفظ استقلال در سیاست خارجیشان است».

بروس پانیئر، پژوهشگر آسیای مرکزی در مؤسسه تحقیقات سیاست خارجی در مصاحبه‌ای با نویسنده مقاله گفت: «احتمالاً مهم‌ترین جنبه روابط دوجانبه دو کشور این بوده که هیچ‌کدام دیگری را تهدیدی برای امنیت خود نمی‌داند». او خاطرنشان کرد که مقامات تهران از ترکمنستان به عنوان کشور همسایه، «کاملاً راضی» هستند.

ایران نسبت به چگونگی سوءاستفاده همسایگانش از مشکلات تهران با غرب و تنش‌های بین دولت ایران و اقلیت‌های مختلف در مناطق پیرامونی کشور حساس است. اقلیت ترکمن در ترکمن‌صحرا، منطقه‌ای در استان‌های گلستان و خراسان شمالی در امتداد مرز ایران و ترکمنستان و نزدیک دریای خزر ساکن هستند. دکتر شیرین هانتر، عضو افتخاری مرکز تفاهم مسلمان-مسیحی دانشگاه جورجتاون که قبل از سال ۱۹۷۹ به عنوان دیپلمات ایران خدمت می‌کرد، به نویسنده مقاله گفت: «مهم‌ترین علاقه تهران نسبت به ترکمنستان، جلوگیری از سوءاستفاده دولت این کشور از اقلیت ترکمن ایران است، همان کاری که جمهوری آذربایجان و گاهی ترکیه با شهروندان آذری ایران انجام داده‌اند». خودداری ترکمنستان از سوءاستفاده از این کارت برای ایجاد اصطکاک بین دولت مرکزی ایران و گروه‌های اقلیت ترکمن ایران، برای روابط تهران- عشق‌آباد مثبت بوده است.

پانیئر توضیح داد: «دولت ترکمنستان سردرگم و عجیب‌وغریب است، اما هیچ تهدیدی برای ایران تلقی نشده و سیستم اقتدارگرای عشق‌آباد تضمین می‌کند که مخالفان جمهوری اسلامی هرگز در ترکمنستان جای پایی نیابند». او خاطرنشان کرد: «اگر به برخی از همسایگان دیگر ایران نگاه کنید، می‌بینید که داشتن همسایه‌ای با دولتی ناکارآمد، گاهی دردسرساز اما بی‌آزار، به ویژه با داشتن ۱۱۵۰ کیلومتر مرز مشترک با آن کشور، چقدر تسکین‌دهنده است».

حوزه انرژی

گاز طبیعی بخش مهمی از روابط ایران و ترکمنستان است. ترکمنستان با داشتن چهارمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان و اقتصادی که وابستگی زیادی به این منبع دارد، از فرصت فروش گاز طبیعی خود به ایران که از سال ۱۹۹۷ آغاز شده، استقبال می‌کند. تهران از گاز ترکمنستان که هم‌مرز با شمال ایران، منطقه‌ای با ضعف اتصال به شبکه خط لوله و برق کشور که مدت‌هاست از کمبود گاز رنج می‌برد، بهره‌مند است. این امر ایران را از نیاز به سرمایه‌گذاری برای گسترش خطوط لوله خود از میدان‌های گازی جنوب به مناطق شمالی نزدیک ترکمنستان بی‌نیاز می‌سازند.

با این حال، در سال ۲۰۱۷، مسائل مربوط به گاز به طور قابل‌توجهی به روابط دوجانبه آسیب رساند. در اولین روز آن سال، ترکمنستان پس از تلاش‌های ناموفق برای حل برخی اختلافات بین تهران و عشق‌آباد در مورد محموله‌های گازی و مسائل کیفیت گاز، صادرات گاز به این کشور را قطع کرد. موضع عشق‌آباد این بود که ایران باید بدهی ۱.۸ تا ۲ میلیارد دلاری خود برای سال ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ را تسویه کند. حتی در زمستان ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ نیز ترکمنستان صادرات گاز به ایران را متوقف کرد.

این اختلاف برای داوری به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع داده شد. دیوان حکم داد که ایران باید ۲ میلیارد دلار غرامت به ترکمنستان پرداخت کند. اندکی پس از اینکه رئیسی در سال ۲۰۲۱ رئیس‌جمهور ایران شد، طبق توصیف رسانه‌های حکومتی ایران، تهران و عشق‌آباد این اختلاف را از طریق «دیپلماسی اقتصادی موفق» حل کردند. با این حال، به گفته پانیئر، تنش‌های ناشی از آن اختلاف همچنان بر روابط ایران و ترکمنستان سایه انداخته است. او توضیح داد: «ایران باور دارد که ترکمنستان با فشارآوردن به ایران برای پول بیشتر، در تلاش برای کسب بیش‌تر بوده و به نظر می‌رسد که ترکمنستان همچنان بر این باور است که درخواستش کاملاً موجه بوده است».

در نوامبر ۲۰۲۱، ایران، ترکمنستان و آذربایجان یک توافقنامه سه‌جانبه مبادله گاز امضا کردند که در ژانویه ۲۰۲۲ اجرایی شد. این قرارداد مبادله برای دریافت گاز از ترکمنستان و انتقال همان مقدار به آذربایجان توسط ایران تنظیم شد. با این حال، در ژانویه ۲۰۲۴، عدم توافق طرف‌ها بر سر شرایط تجاری توافق منجر به تعلیق مبادله شد.

شبکه تجاری گسترده

امروزه مهم‌ترین مسئله در روابط تهران-عشق‌آباد احتمالاً به ظرفیت ایران و ترکمنستان برای تبدیل‌شدن به کشورهای ترانزیتی اساسی مربوط می‌شود. ترکمنستان ایران را به عنوان کشوری ترانزیتی که می‌تواند این کشور آسیای مرکزی غنی از گاز را به ترکیه و دنیای عرب متصل کند، باارزش می‌داند. ایران نیز به برقراری مسیر تجارت شمال-جنوب ریلی-دریایی که روسیه را از طریق قزاقستان، ترکمنستان و ایران به هند متصل می‌سازد، علاقه‌مند است. پانیئر گفت: «اتصال به هند از طریق بنادر ایران در خلیج فارس انجام می‌شود. این امر تجارت ایران را تقویت کرده و دسترسی به کالاهایی را که تهران نمی‌تواند از غرب خریداری کند را تسهیل می‌سازد».

با این حال، سیاست‌های ایالات متحده در قبال جمهوری اسلامی همکاری‌های دوجانبه ایران و ترکمنستان در زمینه حمل‌ونقل را تضعیف می‌کند. هانتر گفت: «ایران بهترین مسیر دسترسی ترکمنستان به آب‌های آزاد را فراهم می‌کند. با این حال، به دلیل سیاست آمریکا در جلوگیری از مسیرهای تجاری یا خطوط لوله‌ای که از ایران عبور می‌کنند، این جنبه از روابط دو کشور گسترش نیافته است. همچنین به دلیل تحریم‌های آمریکا، ایران نتوانسته شبکه جاده‌ای و ریلی خود را گسترش دهد».

ابعاد امنیتی

ایران از تروریسم نشئت‌گرفته از ترکمنستان نگرانی ندارد؛ زیرا در حالی که بسیاری از افراط‌گرایان خشنی که به اهداف داخل ایران حمله می‌کنند، از طریق عراق و پاکستان وارد می‌شوند، هیچ‌گونه مشکل عمده‌ای در مورد ورود گروه‌های مسلح از ترکمنستان به کشور وجود نداشته است. ایران و ترکمنستان تقریباً همکاری ضدتروریستی ندارند.

دکتر ادوارد لیمون، استادیار دانشکده دولتی و خدمات عمومی دانشگاه اِی‌اَنداِم تگزاس و رئیس انجمن امور آسیای مرکزی اوکسوس به نویسنده مقاله گفت: «تروریسم در ترکمنستان مشکل خاصی نیست. چند صد ترکمن برای جنگ به سوریه و عراق رفته و برخی برای پیوستن به داعش خراسان به افغانستان نقل مکان کردند؛ اما آن‌ها هرگز در داخل ترکمنستان حمله‌ای انجام نداده‌اند».

با این حال، ایران و ترکمنستان که هر دو با افغانستان هم مرز هستند، هدفی مشترک دارند. پس از اشغال افغانستان توسط طالبان، داعش خراسان مهم‌ترین نگرانی امنیتی برای تهران و عشق‌آباد در قبال این کشور است. پانیئر توضیح داد: «داعش خراسان به دلایل مختلف برای هر دو کشور تهدید محسوب می‌شود. نگرانی تهران از بابت خصومت داعش با اکثریت شیعه ایران بوده و عشق‌آباد نیز به خاطر تراکم پایین جمعیتی ترکمنستان و دولت غیرمذهبی، فاسد و نامحبوبش از داعش خراسان هراس دارد». با وجود تهدید مشترکی که داعش خراسان برای هر دو کشور ایجاد می‌کند، هیچ مدرکی دال بر بحث دو دولت در مورد داعش خراسان وجود ندارد.

اگرچه نه دولت ایران و نه ترکمنستان بازگشت طالبان به قدرت را تحولی مثبت ارزیابی نکردند، اما به نظر می‌رسد تهران و عشق‌آباد مصمم هستند تا بهترین استفاده را از این وضعیت ببرند. باید توجه داشت که ایران و ترکمنستان در زمان حکومت طالبان در سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱، با رژیم امارت اسلامی افغانستان برخورد متفاوتی داشتند. در حالی که ایران با طالبان روابط خصمانه‌ای داشت و در سال ۱۹۹۸ تقریباً وارد جنگ با دولت ارتجاعی افغانستان شد و از برکناری طالبان در سال ۲۰۰۱ حمایت کرد، رویکرد ترکمنستان متفاوت بود. اگرچه عشق‌آباد هرگز طالبان را به طور رسمی به رسمیت نشناخت، اما امارت اسلامی در دهه ۱۹۹۰ یک دفتر نمایندگی در ترکمنستان داشت. امروزه درست مانند دهه ۱۹۹۰، ترکمنستان از وضعیت بی‌طرفانه به رسمیت شناخته‌شده توسط سازمان ملل برخوردار بوده که این عشق‌آباد از آن برای باز نگه داشتن راه‌های همکاری با بازیگران مختلف افغان استفاده کرده است.

پانیئر توضیح می‌دهد: «به نظر می‌رسد ایران با اکراه رویکرد ترکمنستان در اواخر دهه ۱۹۹۰ را اتخاذ کرده است. طالبان به افغانستان بازگشته و کار زیادی نمی‌توان در این مورد انجام داد؛ به خصوص حالا که این همه تسلیحات آمریکایی به دست این گروه افتاده است. بنابراین، فعلاً بهتر است فقط با طالبان کنار آمده و از ناخوشایندی‌هایی مانند آنچه در ماه می ۲۰۲۳ در مرز ایران و افغانستان رخ داد، اجتناب کرد».

خواستگاه احتمالی تنش‌ها

با حل‌شدن مسئله گازی در سال ۲۰۱۷، در حال حاضر هیچ تنش عمده‌ای بین ایران و ترکمنستان دیده نمی‌شود. تلاش‌های دولت رئیسی برای بهبود روابط جمهوری اسلامی با کشورهای همسایه از سال ۲۰۲۱ به طور پیوسته روابط تهران-عشق‌آباد را بهبود بخشیده است. با این حال، با تغییر شرایط در سطوح منطقه‌ای و جهانی، خطر بروز مشکلات بالقوه در روابط دوجانبه وجود دارد.

روابط ترکمنستان و اسرائیل می‌تواند منجر به این شود که ایران، عشق‌آباد را تهدیدی ارزیابی کند. با عمیق‌ترشدن روابط اسرائیل با برخی از همسایگان دیگر ایران، از جمله آذربایجان، بحرین، شمال عراق و امارات متحده عربی، مقامات تهران دائماً از افزایش حضور اسرائیل در سرزمین‌های نزدیک به مرزهای ایران نگرانند. دکتر هانتر اذعان کرد: «ایران از نفوذ اسرائیل در قفقاز و آسیای مرکزی و از محاصره‌شدن توسط اسرائیل نگران است. اگر ترکمنستان بیش از حد به اسرائیل نزدیک شود، ممکن است بر روابطش با ایران تأثیر بگذارد. ایران و این مناطق شدیداً تحت تأثیر فراز و نشیب‌های سیاست بین‌المللی هستند».

مورد دیگری که می‌تواند باعث تنش بین تهران و عشق‌آباد شود، خط لوله گاز ترانس‌خزر است. این ابتکار امکان صادرات گاز ترکمنستان از طریق دریای خزر و آذربایجان به ترکیه و اروپا را فراهم می‌سازد. تهران از چنین برنامه‌هایی استقبال نکرده است. واستنیج می‌گوید: «مدت‌هاست که به دلیل تأثیر این ابتکار بر موقعیت ژئواستراتژیک ایران به عنوان یک مسیر بالقوه برای منابع آسیای مرکزی و همچنین نگرانی‌های زیست‌محیطی و حقوقی در مورد وضعیت دریای خزر، تهران با چنین اقدامی مخالفت کرده است».

به گفته پانیئر، «این پروژه حدود ۳۰ سال است که مطرح شده، اما ایران و روسیه همیشه با استناد به آسیب‌های احتمالی به زیست‌کره خزر با آن مخالفت کرده‌اند. اگرچه برخی باور دارند که دلیل واقعی این بوده که نه ایران و نه روسیه نمی‌خواهند ترکمنستان گاز را به اروپا صادر کند؛ بازاری که هم مسکو و هم تهران ترجیح می‌دهند در دست خودشان باشد».

با وجود این منابع بالقوه تنش، ایران و ترکمنستان فعلاً مسیر مثبت روابط دوجانبه خود را ترجیح می‌دهند. در زمانی که تهران همچنان با ایالات متحده و اسرائیل روابط خصمانه‌ای داشته و روابطش با کشورهای عضو اتحادیه اروپا رو به وخامت است، ایران به دنبال ایجاد تنش با ترکمنستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی نیست. از طرف دیگر، ترکمنستان می‌داند که علی‌رغم تحریم‌های سنگین، ایران از ارتش قدرتمندی برخوردار بوده، بنابراین، عشق‌آباد هیچ انگیزه‌ای برای عصبانی کردن بی‌مورد تهران ندارد.