تغییر توزیع درآمد در ایران؛ یارانه خط فقر را تکان می دهد؟

به گزارش اکوایران بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود اینکه ضریب جینی در چند سال گذشته نزولی بوده اما روند نرخ فقر تقریبا کاهش محسوس نداشته است. با این‌حال سهم دو دهک اول از کل درآمد جامعه افزایش یافته و در سال 1401 به 6 درصد رسیده است.

 سیاستگذاران بر این باورند که سیاست‌های پرداخت یارانه منجر به کاهش ضریب جینی می‌شود. آمارها نیز نشان می‌دهد که در کوتاه مدت این امر رخ داده است. در واقع یارانه موجب نزدیک‌تر شدن اقشار پایین جامعه به طبقات بالاتر می‌شود. در چندسال اخیر در جمعیت‌ زیر خط فقر، یارانه‌ منجر به کاهش ضریب جینی و کاهش عمق فقر شده‌ با این‌حال نتوانسته‌ افراد فقیر را به بالای خط فقر منتقل کند. به عبارت دیگر پرداخت یارانه نقدی موجب تغییرات وضعیت فقرا در زیر خط فقر می‌شود اما نرخ فقر را جا به جا نمیکند.

با این وجود در بلندمدت پرداخت یارانه‌ها نقش چندانی در کاهش اختلاف طبقاتی ندارد. چرا اینکه در مرحله اول تورم مذمن در ایران ارزش یارانه را هیچ میکند.

همچنین برخی کارشناسان معتقدند که در سال‌های رونق (نبود تحریم) ضریب جینی افزایش  و در رکود (تحریم‌ها) کاهش می‌یابد. در واقع می‌توان گفت از نظر این گروه اثر نوسانات اقتصادی بر اقشار بالاتر جامعه بیشتر است و یارانه‌ها تاثیر خاصی در بلندمدت بر این امر ندارند.

شاخص‌های عدالت اجتماعی

ضریب جینی یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها برای سنجش نابرابری درآمد یا ثروت در یک جامعه است که با استفاده از گروه‌های هزینه‌ای محاسبه می‌شود. عدد این شاخص بین صفر و یک است. هرچه این شاخص به صفر نزدیک‌تر شود نشان از کاهش فاصله طبقات مختلف جامعه با یکدیگر و هرچه به یک نزدیک‌تر باشد به معنی دورتر بودن طبقات جامعه از هم است.

نرخ فقر یک شاخص اقتصادی و اجتماعی است که نشان‌دهنده نسبت افراد یا خانوارهایی است که درآمد یا مصرف آنها پایین‌تر از یک سطح معین به نام خط فقر قرار دارد. در واقع نرخ فقر از نسبت جمعیت زیر خط فقر به کل جمعیت بدست می‌آید. خط فقر معمولا بر اساس حداقل نیازهای اساسی (غذا، پوشاک، مسکن، بهداشت و آموزش) تعیین می‌شود.

سهم دو دهک اول از درآمد کل جامعه نیز به این موضوع اشاره دارد که 20 درصد از افراد جامعه که پایین‌ترین درآمد را دارند چه سهمی از کل درآمد کشور را به خود اختصاص داده‌اند.

اثر یارانه‌ها بر ضریب جینی

سیاست هدفمندسازی یارانه‌ها در سال 90 و در نتیجه اعطای یارانه به مردم موجب کاهش ضریب جینی در سال‌های بعد شد. ضریب جینی در سال 90 ، 0.37 برآورد شده در حالی که در سال 92 این عدد به 0.36 کاهش یافت. این روند ادامه دار نبوده و دوباره روند ضریب جینی صعودی شد و در سال 97 به بالاترین سطح خود رسید. در این سال ضریب جینی برابر با 0.4093 محاسبه شده است. سال 98 مصادف با افزایش قیمت بنزین و سال 1401 حذف ارز 4200 بوده است. در نتیجه این سیاست‌ها دولت دو بار اقدام به تخصیص یارانه کرده است. در واقع روند کاهشی ضریب جینی از سال 97 تا سال 1401 به همین علت می‌تواند باشد. به طوری که ضریب جینی از 0.4093 در سال 97 به 0.3877 در سال 1401 رسیده است.

اما و اگر‌ها در کاهش ضریب جینی

برخی از صاحب نظران معتقدند که در سال‌هایی مانند سال‌های نبود تحریم که اقتصاد کشور رونق داشته ، ضریب جینی بالاتر آمده و در مواقعی مانند سال‌های تحریم هسته‌ای که اقتصاد کشور با رکود همراه بوده ضریب جینی پایین‌تر آمده است. به عبارت دیگر می‌توان گفت نوسانات اقتصادی تاثیر بیشتری بر طبقات بالاتر جامعه دارد و این کاهش ضریب جینی متاثر از سیاست‌های بازتوزیعی دولت مانند یارانه‌ها نبوده است.

همچنین می‌توان گفت با توجه به اینکه در چند سال گذشته نرخ تورم بالاتر از 40 درصد بوده و نرخ رشد اقتصادی نیز بیشتر ناشی از رشد بخش نفت بوده این امر با کاهش ضریب جینی همسویی ندارد.

تغییر ضریب جینی و نرخ فقر در جهت مخالف

همانطور که مشاهده شد در سال‌های گذشته روند ضریب جینی نزولی بوده است . با این حال روند نرخ فقر نشان از وضعیت متفاوتی دارد. در واقع نرخ فقر در فاصله سال‌های 93 تا 1401  تقریبا روندی ثابت یا صعودی را تجربه کرده و در چند سال اخیر حدود 30 درصد بوده که نشانگر ثبات یا افزایش جمعیت زیر خط فقر است. به عبارت دیگر با وجود روند کاهشی ضریب جینی، روند نرخ فقر تغییری نداشته یا افزایشی بوده است. به بیان دیگر می‌توان گفت توزیع درآمد در طبقات پایین بهبود پیدا کرده و برابرتر شده اما این امر به اندازه کافی برای افراد زیرخط فقر موثر نبوده و نتوانسته افراد را به بالای خط فقر بیاورد.

بهبود سهم دو دهک اول از درآمد جامعه

دو دهک اول که 20 درصد پایین‌ترین افراد جامعه را تشکیل می‌دهند، سهمشان از کل درآمد جامعه در سال‌های اخیر بالاتر آمده است. به بیان دقیق‌تر در فاصله سال‌های 97 تا 1401 ، سهم دو دهک اول از کل درآمد جامعه از 5.8 درصد در سال 97 به 6 درصد در سال 1401 افزایش پیدا کرده است. در همین بازه زمانی نیز ضریب جینی با کاهش همراه بوده است. روند این دو متغیر در سال‌های اخیر حاکی از یک همبستگی بین تغییرات آن‌ها است. در واقع می‌توان گفت همزمان با برابرتر شدن توزیع درآمد در جامعه، سهم دو دهک اول از کل درآمد با بهبود اندکی مواجه شده است.