از قطع روابط تا دیدار ژنرال‌ها؛ واکاوی تلاش‌های ریاض برای نزدیکی به تهران

به گزارش اکوایران، میانجی‌گری چین در توافق سال ۲۰۲۳ سعودی-ایران عصر جدیدی در روابط این دو قدرت بزرگ منطقه‌ای آغاز کرد. طی یک سال گذشته، تهران و ریاض همکاری‌های اقتصادی و سیاسی خود را به طور قابل‌توجهی گسترش داده و علائمی از همکاری‌های دفاعی محتاطانه نیز ظهور کرده است.

به نوشته العربی جدید، اخیراً فیاض الرویلی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح عربستان با سردار محمد باقری، همتای ایرانی خود در تهران دیدار کرد که نشان‌دهنده گسترش روابط استراتژیک و امنیتی دو کشور است. در نشست این ماه سران سازمان کشورهای اسلامی (OIC) و اتحادیه عرب در ریاض، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی همچنین بر مسئولیت جامعه بین‌المللی برای احترام به حاکمیت ایران تأکید کرد؛ تحولی عمده از هشت سال پیش که هر دو کشور روابط دیپلماتیک خود را قطع کردند.

آشتی اخیر ریاض و تهران محصول رویکردی عمل‌گرایانه هر دو کشور در راستای تحقق اهداف ملی و منطقه‌ایشان است. چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان به یک محیط منطقه‌ای باثبات و امن بستگی دارد که در شرایط تنش‌های مداوم میان ریاض و تهران محقق نخواهد شد.

برای ایران، دهه‌ها انزوا اقتصادی و سیاسی همراه با افزایش اختلافات داخلی، نیاز به آشتی با رقیب تاریخی و بزرگ منطقه‌ایش را اجتناب‌ناپذیر کرده است. از زمانی که جنگ اسرائیل علیه غزه در اکتبر سال گذشته آغاز شد، همکاری‌ها برای هر دو کشور به دلیل افزایش بی‌ثباتی منطقه‌ای و افزایش تنش‌ها در سراسر خاورمیانه شتاب بیشتری گرفته است.

در حالی که روابط ایران و عربستان روند مثبتی را در سال گذشته طی کرده، این روابط به خاطر بی‌اعتمادی دوطرفه و همچنین روابط طولانی و قوی سعودی-آمریکایی، خصوصاً با توجه به تلاش‌های گسترده ریاض برای دستیابی به یک توافق امنیتی تاریخی با واشنگتن، پیچیده است.

مذاکرات توافق امنیتی به دلیل چهارچوب پیشنهادی اولیه که آن را به عادی‌سازی روابط سعودی با اسرائیل مرتبط می‌ساخت، متوقف شده است. مخالفت تل‌آویو از تأسیس کشور فلسطین عملاً هرگونه چشم‌انداز عادی‌سازی روابط با ریاض را از بین می‌برد که همچنان از تأسیس کشور فلسطین با پایتختی قدس شرقی حمایت می‌کند.

ادامه تجاوزات اسرائیل به غزه پس از پیروزی دوباره ترامپ و احتمال بازگشت به سیاست فشار حداکثری علیه ایران نیز می‌تواند آینده روابط تهران-ریاض را به چالش بکشد.

بن سلمان و فشار حداکثری

در دوره اول ترامپ، دولت او سیاست فشار حداکثری علیه ایران را به اجرا گذاشت که با خروج یک‌جانبه واشنگتن از توافق هسته‌ای برجام ۲۰۱۸ مشهود بود. حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مؤسسه امور بین‌المللی و امنیتی آلمان معتقد است که در دولت دوم ترامپ، باید انتظار نشانه‌های بیشتری از دیپلماسی اجباری آمریکا، با تأکید بیشتر بر تهدید به جای تشویق داشت.

انتخاب‌های ترامپ برای وزیر امور خارجه و مشاور امنیت ملی، یعنی مارکو روبیو و مایکل والتز که هر دو افراد تندروی ضدایرانی به شمار می‌روند، نشانه‌هایی از بازگشت به این سیاست هستند.

بازگشت به فشار حداکثری علیه ایران می‌تواند شامل متحدان منطقه‌ای واشنگتن، به ویژه عربستان سعودی و به طور کلی، کشورهای خلیج فارس نیز باشد. احتمالاً دولت ترامپ تلاش کند از ضمانت‌های امنیتی برای فشارآوردن به عربستان سعودی برای محدودساختن روابطش با تهران استفاده کند.

آنا جیکوبز، تحلیلگر ارشد گروه بحران بین‌المللی گفت: «اگر روابط عربستان-ایران از تنش سیاسی به همکاری دفاعی که نقش ایران را در منطقه تقویت کند، تغییر یابد، دولت ترامپ شروع به اعمال فشار بیشتر بر عربستان برای کاهش روابط (تهران-ریاض) خواهد کرد».

با این حال، دولت دوم ترامپ در شرایطی کاملاً متفاوت از دوران اول او در خاورمیانه آغاز می‌شود و ریاض هنوز از کاستی‌های قابل‌توجه دولت اولش آگاه است.

در سال ۲۰۱۹، دولت ترامپ به اندازه کافی به حملات حوثی‌ها علیه زیرساخت‌های نفتی مهم آرامکو پاسخ نداد. این مسئله ضربه سنگینی به اعتماد ریاض به واشنگتن وارد ساخت که عمدتاً شریک اصلی امنیتی سعودی‌ها محسوب می‌شود.

این بی‌اعتمادی پایه‌گذار تلاش‌های ریاض در چهارچوب مذاکرات جاری برای توافق امنیتی دوجانبه بزرگ برای دریافت تعهدات ملموس از واشنگتن جهت محافظت از عربستان در برابر هرگونه حمله خارجی است. عزیزی افزود بی‌اعتمادی فزاینده همچنین باعث می‌شود که عربستان سعودی به همکاری با آمریکا علیه ایران فراتر از حدی که قبلاً بوده، تن ندهد.

در حالی که حمایت ایران از گروه‌های مقاومت منطقه همچنان نقطه‌اختلافی مهم در خلیج فارس به شمار می‌رود، عزیزی بیان کرد: «پایتخت‌های خلیج فارس رسماً درک می‌کنند که نفوذ ایران بر حوثی‌ها محدود بوده و تهران تلاش خواهد کرد از هر نفوذی که بر این گروه دارد، برای منصرف‌ساختن آن‌ها از هدف قرار دادن کشورهای خلیج فارس استفاده کند».

عربستان در لاین وسط می‌ماند

آندریاس کریگ، استاد مدرسه مطالعات امنیتی کالج کینگ لندن گفت که نااطمینانی‌ها پیرامون آینده نقش ایالات متحده در امنیت خلیج فارس در حال پیشبرد نظمی منطقه‌ای است که به جای هژمونی ایالات متحده، بر اتکای به خود ساخته شده است. تلاش برای خوداتکایی در تعادل پیچیده عربستان سعودی میان نظم جهانی تحت رهبری ایالات متحده و قدرت‌های بزرگ مخالف این نظم غربی موجود، به ویژه ایران، چین و روسیه، منعکس می‌شود.

عدم حضور محمد بن سلمان در نشست ماه اکتبر بریکس گویای این موضوع است. در حالی که این نهاد چندجانبه در حال تحول تحت رهبری چین و هند، دو واردکننده بزرگ نفت خام سعودی بوده، تعامل ریاض با بریکس و کشورهای عضو با دقت زیادی انجام گفته تا از ظاهرشدن در قامت مخالف ایالات متحده جلوگیری کند.

به همین ترتیب، عربستان سعودی نیز احتیاط می‌کند تا در ائتلاف‌هایی که با متحدان منطقه‌ای ایران دشمنی دارند، مشارکت نداشته باشد. عربستان سعودی در ائتلاف دریایی تحت رهبری ایالات متحده موسوم به «نگهبان سعادت» که برای مقابله با حملات حوثی‌ها در دریای سرخ به راه انداخته شد، شرکت نکرد. این تصمیم نتیجه چندین عامل بود؛ از جمله جنگ اسرائیل علیه غزه و همچنین تلاش‌های ریاض برای حفظ دستاوردهای دیپلماتیک در روابط با تهران.

اگرچه همکاری دفاعی ریاض با تهران همچنان اندک بوده، اما رو به افزایش است. ماه گذشته، عربستان کشور ناظر در یک سری رزمایش‌های دریایی در دریای عمان که تحت رهبری ایران، روسیه و عمان بود، شرکت کرد. پس از دیدار با همتای سعودی خود در هفته گذشته، سردار محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران علاقه‌مندی خود به مشارکت عربستان سعودی در رزمایش‌های دریایی سال آینده ایران را اعلام کرد.

احتمالاً ریاض به مشارکت در همکاری‌های امنیتی محدود و کنترل‌شده با تهران ادامه خواهد داد. واشنگتن همچنان شریک امنیتی حیاتی ریاض باقی خواهد ماند، بنابراین در حالی که عربستان سعودی از بازگشت به فشار حداکثری علیه ایران حمایت نخواهد کرد، اما در عین حال، امنیت ائتلاف خود با ایالات متحده را به خطر نخواهد انداخت.

جیکوبز قائل است: «همکاری جدی دفاعی و اقتصادی میان ریاض و تهران هنوز راه زیادی نرفته و نیاز به زمان بیشتری دارد تا دو طرف به این سطح از اعتماد و هماهنگی برسند».

اولویت‌های کلیدی ریاض

بازگشت ترامپ چالش‌های پیچیده و چندوجهی زیادی را برای بن سلمان و مسعود پزشکیان به همراه خواهد داشت.

در حالی که ریاض از رویکرد فشار حداکثری ترامپ علیه ایران در دولت اول حمایت کرد، دوره دومش در عصری کاملاً متفاوت از روابط سعودی-ایرانی آغاز می‌شود؛ عصری که اهمیت همکاری منطقه‌ای و کاهش تنش‌ها برای تحقق اولویت‌ها و اهداف ملی هر یک از قدرت‌های منطقه‌ای لازم است.

ناصر تمیمی، پژوهشگر ارشد مؤسسه مطالعات سیاسی بین‌المللی ایتالیا می‌گوید: «روابط بهبودیافته تهران-ریاض همچنین منجر به کاهش هزینه‌های دفاعی (عربستان) و افزایش تلاش‌های این کشور برای تنوع اقتصادی شده است».

بنابراین، کریگ خاطرنشان کرد بازگشت به فشار حداکثری باید این واقعیت جدید را در نظر بگیرد که بنیان اتحادی ضدایرانی در خلیج فارس که در سال ۲۰۱۶ وجود داشت، کاملاً توسط دولت‌های ترامپ و بایدن از بین رفته است. او افزود: «تنها متحد ایالات متحده در کمپین فشار حداکثری، اسرائیل خواهد بود».

میان بازدیدهای وزارتخانه‌ای، همکاری‌های دفاعی فزاینده و منافع اقتصادی مشترک، عربستان سعودی همچنان تلاش‌های دیپلماتیک خود را با تهران ادامه خواهد داد. با این حال، ریاض همچنین از وضعیت بی‌ثبات سیاسی و امنیتی منطقه آگاه بوده که اهمیت کسب حمایت کافی، تکنولوژی و متحدان امنیتی مؤثر را افزایش می‌دهد؛ به این معنی که ایالات متحده همچنان در دستورکار عربستان قرار دارد.