زنگ خطر مهاجرت نخبگان: دانشجویان ایرانی در جستجوی آینده در خارج از کشور

به گزارش اکوایران، مهاجرت دانشجویان و نخبگان از کشور، پدیده‌ای است که در سال‌های اخیر توجه بسیاری از تحلیل‌گران، سیاست‌گذاران و فعالان حوزه آموزش عالی را به خود جلب کرده است.

این روند که اغلب به دلایلی همچون دستیابی به فرصت‌های تحصیلی بهتر، یافتن شغل مناسب‌تر یا ایجاد آینده‌ای امن‌تر رخ می‌دهد، پیامدهای گوناگونی بر جامعه مبدا و مقصد دارد. در حالی که برخی این مهاجرت‌ها را به عنوان فرصتی برای توسعه شبکه‌های علمی و افزایش تبادلات فرهنگی می‌بینند، دیگران آن را عاملی در جهت تضعیف بنیان‌های علمی و اقتصادی کشور می‌دانند.

در این گزارش، تلاش کرده‌ایم با بررسی آمارهای موجود و گفتگو با دانشجویانی که این مسیر را طی کرده یا در حال تصمیم‌گیری برای آن هستند، تصویری جامع‌تر از دلایل، پیامدها و چالش‌های مهاجرت دانشجویان ارائه دهیم.

ضرر مالی خروج نخبگان بیشتر از صادرات نفتی کشور

برای مهاجرت نخبگان دلایل مختلفی ذکر می‌شود که یکی از آن‌ها کیفیت پایین آموزش عالی نسبت به کشورهای دیگر است. رتبه‌بندی‌های بین‌المللی نشان می‌دهند دانشگاه‌های ایران حتی به نسبت برخی کشورهای همسایه رتبه بدتری کسب کرده‌اند.

 به نظر می‌رسد این موضوع در کنار مسائل اقتصادی و اجتماعی، مهاجرت دانشجویان ایرانی به خارج از کشور را به رقم قابل توجهی رسانده که جای تامل دارد.

برای سنجش کیفیت دانشگاه‌ها معمولا به رتبه‌بندی‌های بین‌المللی رجوع می‌شود. رتبه‌بندی‌های مختلفی در این خصوص وجود دارد که سازمان ملی بهره‌وری ایران در گزارش اخیر خود به سه مورد از معتبرترین این رتبه‌بندی‌ها در دنیا -«کیو اس»، «شانگهای»، «تایمز»- و یک رتبه‌بندی داخلی که دانشگاه‌های ایران و جهان اسلام را مورد سنجش قرار می‌دهد، اشاره کرده است.

برای مثال در شاخص «کیو اس» 9 شاخص وجود دارد؛ و دانشگاه صنعتی شریف به‌عنوان بهترین دانشگاه ایرانی در این شاخص، رتبه 334 در سال 2024 را به نام خود ثبت کرده است؛ که بهبودی 98 پله‌ای نسبت به سال 2018 است.

اما بهترین رتبه‌بندی در شاخص «شانگهای» نسبت در سال 2024 نسبت به 2018، 100 پله سقوط داشته است.

با نگاهی به شاخص‌های «کیو اس» درمی‌یابیم که دانشگاه صنعتی شریف -به‌عنوان بهترین دانشگاه ایرانی در این شاخص- تنها در دو شاخص «میزان استناد به ازای هر عضو هیات علمی» و «شبکه پژوهش بین‌المللی» وضعیتی بهتر نسبت به میانگین آسیا دارد.

5 برابر شدن تعداد دانشجویان ایرانی محصل در خارج طی 25 سال

آخرین آمار منتشر شده توسط سازمان یونسکو نشان می‌دهد، که در سال 2022، 85 هزار و 700 دانشجوی ایرانی در خارج از کشور در حال تحصیل هستند. این تعداد در سال 1998، 18 هزار و 200 دانشجو بود. با نگاهی به این آمار در‌می‌یابیم که طی 25 سال تعداد دانشجویان ایرانی که در خارج از کشور در حال تحصیل هستند، نزدیک به 5 برابر شده است.

البته این اعداد را وقتی می‌توان بهتر مقایسه کرد که با توجه به دانشجویان داخل کشور آن را سنجیده شود. نسبت دانشجویان خارج از کشور به دانشجویان در حال تحصیل در داخل، می‌تواند تصویر بهتری از نرخ مهاجرت دانشجویان ایرانی ارائه دهد. 

همانطور که آمار موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی نشان می‌دهد، در سال 2003 به ازای هر هزار دانشجوی در حال تحصیل در داخل کشور، حدود 10 دانشجو در خارج از کشور در حال تحصیل بودند. این عدد تا سال 2014 به تناوب در حال افزایش و کاهش بود. از سال 2014 اما این عدد سیر سعودی به خود گرفت و در سال 2022، به بیش از 26 نفر به ازای هر 1000 دانشجو رسید.

ترکیه، اولین مقصد دانشجویان ایرانی

باتوجه به آماری که سازمان یونسکو اعلام کرد، در سال 2021، مقصد 11 هزار و 223 دانشجوی ایرانی برای تحصیل در خارج از کشور، ترکیه است. رتبه دوم در این آمار متعلق به آلمان با 10 هزار و 586 دانشجو و رتبه سوم متعلق به کشور کانادا با 9 هزار 75 دانشجو است.

به ترتیب کشورهای آمریکا، روسیه، ایتالیا، استرالیا، مجارستان، فرانسه و بریتانیا نیز انتخاب‌های بعدی دانشجویان ایرانی برای تحصیل در خارج از کشور است.

رتبه دانشجوفرستی ایران در جهان: 15!

ایران در دانشجوفرستی در جهان برمبنای آمار سازمان یونسکو، رتبه پانزدهم در جهان را در سال 2022 دارد. این رتبه برای ایران در سال 2012 به رتبه یازدهم جهان نیز رسیده بود.

فاضلی از موج رفتن نخبگان می‌گوید: ۸۰ درصد دانشجویان در اندیشه مهاجرت

محمدفاضلی، جامعه‌شناس در فروردین ماه سال جاری به «اکوایران» آماری از تمایل مهاجرت دانشجویان ایرانی ارائه داده.

او درباره پژوهشی که در اینباره انجام داده، توضیح داد: «با کمک بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، پرسش‌نامه‌ای را طراحی و در تیرماه ۱۴۰۲ روی اینترنت گذاشتیم تا درباره روند مهاجرت یک کار پژوهشی انجام بدهیم؛ در یک بازه کوتاه ۱۰ روزه ۱۱ هزار و ۱۵۷ نفر به این پرسش نامه پاسخ دادند.

 این پرسش‌نامه دو دسته پاسخگو دارد؛ آنهایی که از داخل ایران پاسخ دادند و هنوز مهاجرت نکرده‌اند و دسته دیگر، بیرون از ایران و از منظر کسی که مهاجرت کرده به این پرسشنامه پاسخ داده‌اند؛ پاسخ‌دهندگانی که از داخل هستند حدود ۹ هزار نفر و گروهی که خارج کشور پاسخ دادند، دو هزار نفر هستند. کسانی که پاسخ‌گوی پرسشنامه‌اند، جوان، تحصیل‌کرده و در حوز‌ه‌شان متخصص هستند؛ یعنی به لحاظ اقتصادی ارزشمندترین بخش جمعیتی هر کشور.

در میان آنهایی که در داخل کشور هستند و به این پرسش‌نامه پاسخ دادند تقریباً ۲۰ درصد گفته‌اند که به مهاجرت فکر نمی‌کنند؛ پس ۸۰ درصد مابقی به مهاجرت فکر می‌کنند. از گروهی که به مهاجرت فکر می‌کند، حدود ۶۰ درصدشان گفته‌اند که به مهاجرت فکر می‌کنند و تمایل دارند مهاجرت کنند، اما هنوز هیچ اقدامی در این رابطه انجام نداده‌اند؛ یعنی هنوز به دنبال یادگیری زبان نرفته و کاری برای درخواست ویزا و وقت سفارت انجام نداده‌اند، اما تمایل دارند بروند.

حدود ۲۰ درصد هم هستند که ۱۶ درصدشان اقدام کرده و منتظر نتیجه هستند و چهار درصد هم تکلیف‌شان مشخص شده و گفته‌اند که به زودی کشور را ترک خواهند کرد. پس ما با یک جمعیت جوان متخصص و تحصیل کرده‌ای مواجه‌ایم که ۸۰ درصد آنها به مهاجرت فکر می‌کنند و تمایل دارند از کشور بروند؛ ۲۰ درصد از این گروه هم اقدامات لازم را انجام داده یا در حال رفتن هستند یا منتظر نتیجه مانده‌اند.

نکته دوم مربوط به گروه چهار درصدی است که اعلام کردند کارهای مهاجرتشان تمام شده و در حال خروج هستند. حدود ۶۵ درصد افراد این گروه در چهار رشته مشخص تخصص دارند؛ پژوهشگران و آموزش‌دهنگان دانشگاهی، متخصصان فنی و مهندسی، فعالان و متخصصان حوزه بهداشت و سلامت و متخصصان فناوری اطلاعات مانند برنامه‌نویس و متخصصان هوش مصنوعی.»

در ادامه این گزارش با سه دانشجو گفت‌وگو کردیم. دانشجویانی که نماینده سه قشر هستند؛ دانشجویی که مهاجرت کرده، در تدارک رفتن است و درنهایت دانشجویی که سودای رفتن دارد و در جست‌وجوی آینده‌اش در خارج از ایران است.

راسل گروپ و تعیین چشم‌انداز شغلی برای دانشجو

آراد که مقطع کارشناسی خود را در رشته مکانیک دانشگاه گیلان به‌اتمام رسانده، برای ادامه تحصیل در رشته‌اش به انگلستان رفته است. او درباره‌ چرایی رفتنش به «اکوایران» می‌گوید: فکر ادامه تحصیل در خارج از کشور از ترم ششم و در پی موج گرانی‌های ارز و دلار، خروج ایران از برجام و وخیم‌تر شدن وضعیت معیشتی کشور به ذهنم خطور کرد.

آراد در خصوص انتخاب کشور و دانشگاه محل تحصیلش می‌گوید: انتخاب من دانشگاه کوئینز بلفاست (Queen’s University Belfast) در ایرلندشمالی بود که زیر مجموعه بریتانیا است. جدای از علاقه‌ شخصی‌ام به فرهنگ و زبان انگلستان، یکی از اصلی‌ترین دلایل انتخاب بریتانیا این بود که این کشور به دنبال نیروی‌کار جدید است و برنامه‌ریزی‌های خوبی در خصوص جذب محصل و نیروی‌کار دارد.

او درباره‌ مزیت‌ تحصیل در دانشگاه‌اش نیز توضیح می‌دهد: دانشگاه کوئینز که در شهر بلفاست پایتخت ایرلندشمالی واقع شده است یکی از ارزان‌ترین شهرهای دانشگاهی بریتانیاست و یکی از 24 عضو راسل گروپ (Russell Group) است. این گروه مجموعه‌ای از ۲4 دانشگاه بریتانیایی است که روی هم حدود دو سوم بودجه‌های پژوهشی دانشگاهی در بریتانیا را به خود جذب می‌کند. این گروه در سال ۱۹۹۴ بنیان نهاده شد تا منافع دانشگاه‌های عضو را در دولت و پارلمان بریتانیا و سازمان‌هایی از این دست پیگیری نماید.

یکی از مزیت‌های راسل گروپ، ویزایی است که برای دانشجوهای عضو دانشگاه‌های این گروه صادر می‌کنند؛ که (program visa pilot) نام دارد. این ویزاها بجای یک سال، یک سال و شش ماهه هستند و شش ماه فرصت بیشتری به دانشجو می‌دهند و با خروج انگلستان از اتحادیه اروپا در سال 2021، بریتانیا یک برنامه‌ جدید طرح کرده که طی آن به افرادی که از کشورهای دیگر، در هر مقطع تحصیلی، از انگلستان فارغ التحصیل می‌شوند یک ویزای دیگر اپلای می‌کند که دو سال دیگر به آنها فرصت می‌دهد که به دنبال کار باشند و با 5 سال کار کردن و پرداخت مالیات می‌توانند اقامت کشور انگلستان را کسب کنند. با توجه به موفقیت شغلی از نظر مالی، مشخص شده که فارغ التحصیلان گروه راسل در مقایسه با دانشجویان سایر دانشگاه‌ها، حقوق بهتری دریافت می‌کنند.

نبود فرصت شغلی، از علل اصلی خروج از کشور

محمد که مقطع کارشناسی‌ارشد خود را در رشته مهندسی‌شیمی در دانشگاه تهران به اتمام رسانده است، در تدارک برای ادامه تحصیل در خارج از کشور است.

او اصلی‌ترین علت رفتنش را نبود فرصت شغلی مناسب عنوان می‌کند و به «اکوایران» می‌گوید: با وجود رزومه علمی خوبی که دارم وقتی برای کار به شرکت‌های مرتبط با رشته تحصیلی‌ام مراجعه کردم با بازخوردهای خوبی مواجه نشدم؛ اکثر موقیعت‌های موجود توسط افرادی که شایستگی لازم را ندارند و صرفا بوسیله سفارش‌های صورت‌گرفته به آنجا مراجعه کرده‌اند اشغال شده‌است.

او درباره‌ی کشور مقصد خود هم می‌گوید: اولویت من کانادا است و هم‌اکنون در حال ایمیل زدن و مکاتبه با اساتید هستم.

محمد همچنین معتقد است: دانشجویان و دانشگاه‌های ایران از لحاظ علمی و ارائه مقالات علمی و پژوهشی در سطح بسیاربالایی قرار دارند اما آنچه تفاوت بین رنک و موفقیت دانشگاه‌های خارج از کشور و ایران را رقم می‌زند، کاربردی بودن و به‌کارگیری مقالات و ایده‌های آنها در صنعت و تکنولوژی است؛ امری که باید در ایران بیشتر به آن بها داد. 

نگاه جنسیتی و دردسرهای فارغ التحصیلان زن

مریم که فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مهندسی مواد و متالورژی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل است یکی از مهم‌ترین علل خروج نخبگان از کشور را تضمین نبودن آینده شغلی دانشجویان بعد از فارغ التحصیلی عنوان کرد و به «اکوایران» گفت: متاسفانه در حال حاضر اکثر دانشجویان بعد از فارغ التحصیلی در زمینه‌ای خارج از رشته مورد تحصیل خود مشغول به‌کار می‌شوند. که این هم ناشی از عدم انتخاب درست دانشجو در رشته تحصیلی خود هم عدم بستر کافی شغلی در جامعه است.

او در خصوص رشته خودش نیز می‌گوید: رشته مهندسی مواد و متالوژی در ایران رشته تقریبا نوظهوری محسوب می‌شود که فارغ التحصیل‌هایش به نسبت دیگر رشته‌های مهندسی کمتر است. واحدهای آموزشی، گرایش‌ها، میزان شناخته‌شده‌بودن در جامعه علی‌الخصوص فعالان صنعتی نسبت به فارغ التحصیلان این رشته، با آنچه در سایر کشورهای پیشرفته وجود دارد بسیار فاصله دارد و به همین علت عموما فارغ التحصیل‌های این رشته در فعالیت‌های آموزشی و تحقیقی دانشگاهی دیده می‌شوند تا در صنایع و آزمایشگاه‌های کشور.

مریم، نگاه جنسیت‌زده به این رشته را نیز از دیگر مصائب موجود در بازار کار مهندسین متالورژی عنوان کرد و اظهار داشت: بسیاری این رشته را مردانه می‌دانند؛ در صورتی که بسیاری از دانشجویانی که توانسته‌اند به مراتب برتر علمی و عملی دست پیدا کنند، زنان بودند. مهندسین مواد در دانشگاه‌های اروپا، استرالیا و کانادا، فارغ از جنسیت، باتوجه به زمینه‌کاری و پژوهشی خود پذیرش اخذ کنند و جهت ادامه تحصیل در خارج از کشور اقدام نمایند.

زنگ خطر خروج نیروهای متخصص

تمایل به مهاجرت و ترک خاک کشور یک نشانه آگاه و زنگ خطری از شرایط درونی کشور است که چندین سال است به صدا درآمده و کسی گوشی شنوا برای آن ندارد. با حفظ این روند ما همچنان شاهد مهاجرت نیروهای متخصص و سرمایه‌های ملی کشورمان خواهیم بود؛ اتفاقی که بجز آه و افسوس چیزی عاید کشور نخواهد کرد.