سیر صعودی جمعیت مددجویان بهزیستی و کمیته امداد؛ افزایش 63 درصدی طی 8 سال

به گزارش اکوایران، گروهی از مردم جزو دهک‌های ضعیف درآمدی هستند و اصطلاحا با عنوان «اقشار آسیب‌پذیر» از آنها نام برده می‌شود؛ سازمان بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی (ره) مهم‌ترین نهادهای دولتی هستند که از این گروه حمایت می‌کنند. خدمات این نهادها حوزه‌های متعددی را در برمی‌گیرد، از ساخت خانه برای مددجویان، تسهیلات توانمندسازی و پرداخت مستمری گرفته تا کمک‌هزینه ازدواج، اشتغال و مسکن.

به طور کلی، برخی از سیاستگذاری‌های کلان در راستای حمایت از قشر آسیب‌پذیر جامعه تدوین و ابلاغ می‌شود. در برنامه‌های توسعه ایران نیز از الزام حمایت از این گروه گفته شده است. در برنامه توسعه هفتم نیز که به تازگی از سوی محمد مخبر، کفیل دولت سیزدهم ابلاغ شده نیز در این مورد اهدافی تعیین شده است. اما حالا که برنامه ششم توسعه به پایان رسیده، می‌توان بررسی کرد که چقدر در اهداف خود برای حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر موفق بوده و آیا توانسته از آنها در برابر موج‌های تورمی در کشور حفاظت کند؟

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که در روزهای اخیر منتشر کرد، در چهار حوزه بهداشت و درمان، مسکن، اشتغال، مساعدت‌های اجتماعی و توان‌بخشی بررسی کرده که برنامه ششم توسعه چقدر در نیل به اهداف خود موفق بود. در واقع می‌توان گفت که این گزارش تصویری از وضعیت خدمات اجتماعی ایران در پنج سال گذشته را ترسیم می‌کند؛ از افزایش خانوار مستمری بگیر خبر می‌دهد و  از گسترش فقر حکایت دارد.

برنامه ششم توسعه برای اجرا در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ تدوین شده بود، اما بنا به تصویب مجلس شورای اسلامی، در دو سال بعد از این بازه زمانی نیز اجرا شد. آنطور که مرکز پژوهش‌ها نوشته در برنامه ششم توسعه طی سه حکم به وضعیت اشتغال مددجویان پرداخته شده و چهار برابر اهداف تعیین‌شده تحقق یافته است. اما نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد پایداری اشتغال مددجویان است. به طور کلی، حمایت‌ها باید به گونه‌ای نیست که مددجو پس از مدتی دیگر نیاز به حمایت این نهادها نداشته باشد. بال پژوهشی مجلس هم مهم‌ترین نقطه ضعف احکام مربوط به اشتغال مددجویان را همین موضوع عنوان کرده  و نوشته است که دستگاه‌ها هیچ تکلیفی نسبت به توانمندسازی این افراد و خروج از چرخه حمایتی ندارند.

 اکوایران در این گزارش با تکیه به برخی داده‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، به وضعیت مددجویان بهزیستی و کمیته امداد طی سال‌های اخیر می‌پردازد. 

افزایش جمعیت مستمری‌بگیران

آمار دقیقی از مجموع تعداد خانوار مستمری‌بگیران حمایتی کمیته امداد و بهزیستی در سال 1402 موجود نیست، اما برآوردهای اکوایران نشان می‌دهد که طبق آخرین اظهارات مقامات رسمی، مجموع آنها به پنج میلیون و 150 هزار خانوار رسیده است.

تعداد مستمری‌بگیران در سال 1395، حدود 2 میلیون و 678 هزار خانوار اعلام شد، اما در سال 1401، تعداد آنها به سه میلیون و 531 هزار و 506 خانوار رسید. 64.3 درصد از مستمری‌بگیران در سال 1401، از کمیته امداد و 35.7 درصد از سازمان بهزیستی مستمری نقدی دریافت کرده‌اند.

حبیب الله آسوده، معاون توسعه مشارکت‌های مردمی کمیته در تاریخ 8 اسفند 1402 به خبرگزاری «ایسنا» گفت که ۲ میلیون و ۳۵۰ هزار خانواده تحت پوشش کمیته امداد قرار دارند. همچنین، علی محمد قادری، رئیس سازمان بهزیستی کشور در گفت‌وگویی تلویزیونی در تاریخ 23 بهمن 1402 اعلام کرد که حدود 2 میلیون و 800 هزار خانوار تحت پوشش این سازمان قرار دارند. مجموع این آمارها از جمعیت حدود پنج میلیونی مددجویان بهزیستی و کمیته امداد حکایت دارد. یعنی طی یک سال جمعیت مددجویان تحت حمایت این دو نهاد دولتی حدود 37 درصد افزایش داشت.

بررسی تعداد خانوارهای تحت پوشش نشان می‌دهد که آمار آنها در سال 1402 نسبت به سال 1395، افزایش حدود 63 درصدی داشته است.  نکته مهمی که در دل افزایش آمار تعداد مستمری‌بگیران نهفته شده، وخیم شدن وضعیت اقتصادی کشور و نیاز بیشتر به نهادهای حمایتی است. به عبارت ساده، بر جمعیت گروه آسیب‌پذیر طی این سال‌ها افزوده شده است و از این منظر نمی‌توان آن را اتفاق مثبتی قلمداد کرد.

موضوع دیگر در بحث افراد تحت پوشش این دو نهاد، جمعیت پشت‌نوبتی است. یعنی همان کسانی که شاید ماه‌هاست در انتظار تائید پرونده‌های خود هستند تا تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی قرار بگیرند. اما آمار دقیق و رسمی از تعداد آنها در دست نیست.

میزان مستمری مددجویان در 8 سال اخیر

بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال‌ها اخیر مستمری مددجویان روندی صعودی طی کرده است. سال 95، خانوار یک‌نفره از سوی نهادهای حمایتی ماهانه حدود 53 هزار تومان مستمری دریافت می‌کرد که حالا به یک میلیون تومان در ماه رسیده است. در سال 1401 مستمری مددجویان (برای خانوارهای یک‌نفره) از 420 هزار تومان به 764 هزار تومان در سال 1402 رسید که افزایش حدود 58 درصدی را ثبت کرد.

در سال 1401، میزان مستمری خانوارهای مددجو با 20 درصد افزایش، به‌ترتیب یک‌نفره 420 هزار تومان، دونفره 600 هزار تومان، سه‌نفره 840 هزار تومان، چهار نفره یک‌میلیون و 80 هزار تومان و 5 نفر و 5 نفر به بالا یک‌میلیون و 320 هزار تومان بود. در سال گذشته(1402) نیز برای خانوارهای یک‌نفره 764 هزار تومان، دونفره یک میلیون و 92 هزار تومان، سه‌نفره یک میلیون و 528 هزار تومان، 4 نفره یک میلیون و 965 هزار تومان و 5 نفره و 5 به بالا 2 میلیون و 402 هزار تومان اعلام شد.

همچنین در سال جاری، برای خانوارهای یک نفره در ماه یک میلیون تومان، دو نفره یک میلیون و ۴۲۰ هزار تومان، سه نفره 2 میلیون تومان، چهار نفره دو میلیون و ۹۵۰ هزار تومان و ۵ به بالا ۳ میلیون و ۱۵۰ هزار تومان برای سال ۱۴۰۳ در نظر گرفته شده است.

اما آیا این میزان مستمری می‌تواند جوابگوی نیازهای مددجویان برای زندگی باشد؟ یک حساب سرانگشتی نشان می‌دهد که این میزان مستمری، قطره‌ای است در دریای هزینه‌های سرشکن زندگی در ایران. ماه گذشته سمیه گلپور، رئیس کانون عالی انجمن های صنفی کارگری کشور به خبرگزاری «تسنیم» گفت که در حال حاضر ۷۰ درصد درآمد کارگران صرف اجاره‌بها و مسکن می‌شود؛ یعنی اگر دستمزد 1403 را درنظر بگیریم که حدود 11 میلیون تومان دریافتی است؛  هفت میلیون و 700 هزار تومان به طور میانگین صرف هزینه اجاره‌بها می‌شود.

از سوی دیگر، از سال 1400 تا همین چند روز گذشته که برنامه هفتم توسعه ابلاغ شد، 20 الی 40 درصد حداقل دستمزد، مبنای مستمری قرار گرفته است. این ارقام و سهم هزینه مسکن از دریافتی کارگران با مستمری یک تا سه میلیونی مددجویان نشان می‌دهد که پرداختی مستمری کمک چندانی به مخارج مددجویان نمی‌کند.

مقایسه مستمری مددجویان با دستمزد وزارت کار

موضوع دیگر در بحث مستمری مددجویان، مقایسه میزان رشد دستمزد مستمری‌بگیران با دستمزد مصوب وزارت کار است. از سال 1396 تا 1400، 20 درصد حداقل دستمزد مصوب شورای عالی کار، میانگین مستمری نقدی مددجویان بود، اما آمار وزارت کار می‌گوید تمام سال‌هایی که ذکر شد، بیش از 20 درصد از حداقل دستمزد همان سال به مددجویان پرداخت شده است؛ یعنی برای مثال در سال 1400، میانگین مستمری مددجویان، 710 هزار تومان بود و معادل 26.5 درصد حداقل دستمزد در این سال به مددجویان پرداخت شد.

در مدت زمان مورد بررسی در این گزارش (سال‌های 1395 تا 1402)، مستمری مددجویان با رشد 179.2 درصدی در سال 1396 بیشترین رشد را ثبت کرد. کمترین میزان رشد مستمری مددجویان در سال‌های مورد بررسی، مربوط به سال 1398 است که 6.5 درصد رشد داشت. در همان سال حداقل دستمزد وزارت کار، 36.2 درصد افزایش داشت.

برای سال جاری، آمار مشخصی از تعداد مددجویان تحت پوشش دو نهاد حمایتی و وضعیت پشت‌نوبتی‌ها اعلام نشده است. اعلام این آمار می‌تواند به ما نشان دهد که اقتصاد کشور و فقر چند نفر را به سمت این نهادها کشانده است.

آنطور که مرکز پژوهش‌ها اعلام کرده، نرخ فقر متوسط کشور از سال 1396 به بعد افزایش چشمگیری را ثبت کرد و از حدود 20 درصد به 30.4 درصد در سال 1400 رسید. نگاهی به تغییر جمعیت تحت پوشش بهزیستی و کمیته امداد نشان می‌دهد که در همین بازه زمانی، تعداد آنها حدود 45 درصد افزایش داشته است. یعنی در همان سال‌هایی که خط فقر در حال افزایش بود، تعداد بیشتری تحت حمایت این دو نهاد قرار گرفتند.