روی دیگر لفاظی‌های علی‌اف علیه ایران/نقشه تهران برای مهار جاه‌طلبی‌های باکو

به گزارش اکوایران، ماه اکتبر، مقام‌های رسمی ایروان در میدان مرکزی کاپان، شهری واقع در کوه‌های جنوب شرق ارمنستان، جمع شدند تا نوار قرمز رنگ کنسولگری را بریده و هیأت نمایندگی جمهوری اسلامی را به داخل این مقر دیپلماتیک هدایت کنند. تنها دو مایل دورتر از محل تازه ماموریت بین‌المللی تهران، مرز ایران با جمهوری آذربایجان است؛ منطقه ارمنی‌نشین سیونیک که کاپان در مرکزش قرار دارد، کانون اختلاف‌ها میان ایروان و باکو است. دو بازیگری که سال 2020 درگیری جنگی کوتاه اما خونین بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ را تجربه کردند. حالا تهران وارد این منطقه شده که خود می‌تواند نشان از حمایت سیاسی از ایروان باشد.

ایروان در جست‌وجوی قدرت حمایت‌گر

چند روز قبل از افتتاح کنسولگری، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از رزمایش نیروهایش در مرز ایرن با آذربایجان خبر داد و آنگونه که سردار محمد پاکپور تاکید داشت، چنین مانوری با هدف ارسال پیام صلح و دوستی به کشورهای منطقه و در عین حال نشان دادن توانایی تهران برای ارائه پاسخی قاطعانه به هر تهدیدی اجرایی شد. ناظران با اشاره به مشابهت‌های اندک میان ایران و ارمسنتان مدعی بودند که دو بازیگر بعید است بتوانند متحدان خوبی برای یکدیگر باشند. با این حال ماه سپتامبر پس از آن که شهرها و روستاهای ارمنستان در امتداد مرز برای مدت کوتاهی توسط آذربایجان بمباران شد، ایراوان به دنبال بازیگری حمایت‌گر و در عین حال قدرتمند در منطقه می‌گشت.

با وجود عضویت ایروان در بلوک نظامی موسوم به سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری مسکو، روسیه تا به امروز درخواست‌های ایروان مبنی بر مداخله را رد کرده است. همزمان شواهد نشان می‌دهد که ایران آمادگی دارد تا خلاء حاکم قدرت بر این منطقه را پر کند؛ هرچند گروهی از ناظران مدعی‌اند که تهران بی‌میل نیست تا جبهه‌ای دیگری را در برابر جاه‌طلبی‌های آذربایجان - بازیگری که از حمایت ترکیه برخوردار است - بگشاید؛ بویژه اینکه تهران به آنکارا بی‌اعتماد است و این بازیگر را رقیب بالقوه خود می‌داند. هرچند به نظر می‌رسد تحلیل دوم با استناد به موضع‌گیری‌های عملی و لفظی تهران در ارتباط با تنش‌های مرزی میان ایروان و باکو و تاکید بر فرآیند صلح در تنش‌های مرزی منطقه‌ای، چندان قابل قبول نیست.

چرایی انفعال مسکو

نوامبر 2020 ارمنستان و آذربایجان پس از بیش از یک ماه درگیری شدید بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی که براساس قوانین بین‌الملل متعلق به آذربایجان است - اما از دهه 1990 در اختیار ارمنستان قرار گرفته - توافق آتش‌بس را با حمایت مسکو امضا کردند. به نوشته فارین پالسی، ارمنستان پس از متحمل شدن یک رشته شکست در میدان نبرد با واگذاری بخش‌هایی از خاک خود موافقت کرد و متعهد شد که ایمنی ارتباطات و حمل و نقل بین سرزمین اصلی آذربایجان و قلمروی آن نخجوان را از طریق منطقه سیونیک، تضمین کند.

کرملین که بعد از آغاز نبرد در اوکراین، در باتلاق این جنگ گرفتار شده و به همین دلیل نمی‌تواند به عنوان یک ضامن امنیتی برای ایروان عمل کند، حتی در شرایطی که ارمنستان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی است و به‌واسطه متن توافق، مسکو باید در صورتی که یکی از اعضا هدف حمله قرار گیرد، وارد عمل شود. انفعال روسیه پس از درگیری‌های سپتامبر زمینه را برای برگزاری تظاهراتی گسترده در ایروان هموار کرد و مردم ارمنستان خواستار خروج ایروان از این پیمان امنیتی شدند.

تلاش تهران برای مهار جاه‌طلبی‌های باکو

ماه نوامبر الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان، اعلام کرد که رایزنی‌ها در مورد کریدور زنگزور با مسکو، و نه با ایروان، در حال انجام است و ارمنستان در صورت همراهی کرملین نمی‌تواند در برابر این طرح مقاومت کند. همزمان با این فعل و انفعال‌ها، رهبری ایران در دیدار با اردوغان هشدار داد که تلاش برای بستن مرز ایران و ارمنستان مطمئنا با واکنش تند تهران روبرو خواهد شد، چراکه این خط مرزی هزاران سال است که راه ارتباطی میان طرفین بوده است.

تهران نمی‌خواهد ترکیه مناطق مرزی را که در اختیار باکو قرار گرفته به کریدورهای نظامی و امنیتی تبدیل کند. حسین بنایی، دانشیار دانشگاه بلومینگتون ضمن تایید خواسته تهران بر این باور است که یکی از دلایل افتتاح کنسولگری در شهر کاپان اجرایی کردن اهداف سیاسی و امنیتی تهران است. به باور این تحلیلگر ایران در شرایط کنونی در حال افزایش نفوذ خود در این منطقه است، چراکه تهران دریافته که روسیه به میزان لازم برای کنترل آسیای مرکزی تلاش نمی‌کند و درگیر چالش اوکراین است. همزمان ایران روابط نزدیک آذربایجان و اسرائیل را رصد می‌کند، چراکه این دو بازیگر تبادلات در حوزه فن‌آوری نظامی‌شان را آغاز کرده‌اند و باکو هم‌اکنون 40 درصد انرژی مورد نیاز تل‌آویو را تامین می‌کند.

محمد صفایی، نماینده مجلس شورای اسلامی، ماه اکتبر ضمن اشاره به فعل و انفعال‌های تل‌آویو هشدار داد که اسرائیلی‌ها به دنبال تضعیف نفوذ جمهوری اسلامی در آسیای مرکزی هستند، اما هرگز به این هدف دست نخواهند یافت. پس از آن پارلمان آذربایجان در واکنشی عریان به افتتاح کنسولگری ایران در کاپان به گشایش سفارت اسرائیل در این کشور رای داد، اینگونه آذربایجان به اولین کشور مسلمان شیعه‌ای تبدیل شد که چنین تصمیم تحریک‌آمیزی را اتخاذ کرده است.

در فضای پرتنش حاکم نباید لفاظی‌های تند علی‌اف علیه تهران را نادیده گرفت. رهبر آذربایجان ماه نوامبر در اظهارنظری مداخله‌جویانه مدعی شد که حقوق و رفاه مردمان آذری ساکن ایران برای باکو بسیار مهم است و این کشور هر کاری برای کمک به مردمان آذربایجان‌ها انجام خواهد داد. طبیعتا این اظهارنظر مداخله‌جویانه از جانب مقام‌های تهران بی‌پاسخ نماند.

بازی با دم شیر

روسیف حسینوف، یکی از اعضای هیأت علمی آکادمی دیپلماتیک آذربایجان و مدیر اندیشکده‌ای مستقر، در باکو بر این باور است که لفاظی‌های اخیر علی‌اف تحولی تازه در رویکرد تهاجمی این بازیگر قلمداد می‌شود. به باور او، در گذشته رهبران آذربایجان در موضع‌گیری‌های لفظی خود از عباراتی سنجیده استفاده می‌کردند تا مبادا ایران را به واکنش وادارند. به همین دلیل اظهارنظر ادعایی علی‌اف، بی‌سابقه است.

حسینوف در ادامه خاطرنشان کرد که منافع ایران در حفظ وضع موجود است. تهران نمی‌خواهد آذربایجان در مرزهای مشترک ارمنستان با ایران قدرت‌نمایی کند، چراکه این مقوله می‌تواند به تهدیدی امنیتی تبدیل شود. به باور دیوید هوانیسیان، دیپلمات پبیشین ارمنی که امروز مدیریت بخش عرب‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان را عهده‌دار است، دولت ایران به ارمنستان به عنوان نقطه تماس با دنیای بیرون نگاه می‌کند. در شرایط کنونی واشنگتن تحریم‌هایی را علیه دو شرکت ارمنی اعمال کرده و مدعی است که این دو نهاد از طریق تجارت در آن سوی مرز با ایران علیه منافع ایالات متحده فعالیت دارند. به ادعای مقام‌های واشنگتن، تجارت با ایروان به تهران فرصت می‌دهد تا برای واردات تجهیزات حساس و سایر کالاها تحریم‌های اعمالی آمریکا را دور بزند.

هراس از افزایش نفوذ تهران

موسسه‌های مالی ارمنستان مدت‌ها است که راه نجاتی بالقوه برای بانک‌ها و سرمایه‌گذاران ایرانی است که سعی در انتقال پول به داخل یا خارج از کشور را دارند. در همین راستا بود که ماه مارس هیأت تجاری بلندپایه‌ای از جانب تهران به عنوان بخشی از تلاش‌ها برای تقویت روابط اقتصادی دو کشور و بازگردان درآمدهای مورد نیاز به ارمنستان راهی ایروان شد.

زهراب مناتساکانیان، وزیر خارجه پیشین ارمنستان، در این باره به نشریه فارین پالسی گفته بود که امروز ارمنستان به‌واسطه هراس از قدرت‌نمایی همسایگانش و احیای خصومت‌های منطقه‌ای، مشارکت عملی با ایران را کلید زد. به باور او از آنجایی که هنوز تنش‌ها در منطقه حل‌نشده باقی مانده، همگرایی منافع ارمنستان و ایران به ظاهر به امنیت مرز مشترکشان مرتبط است. به همین دلیل برخی از رقبای تهران نسبت به نفوذ این کشور در منطقه هشدار داده‌اند. به باور آنها تنش‌های مرزی میان آذربایجان و ارمنستان فرصتی بزرگ برای ایران قلمداد می‌شود.