به گزارش اکوایران، اگرچه تحولات اوکراین محور کنفرانس مونیخ در سال جاری بود، اما همزمان وقایع تازه‌ای مرتبط با درگیری میان ارمنستان و آذربایجان خارج از مرزهای روسیه و حاشیه این نشست رخ داد.

18 فوریه، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان در نشستی به میزبانی آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده، رایزنی کردند. در آن بازه زمانی هر دو رهبر از فرصت استفاده کرده و درباره برخی موضوعات از جمله مقوله‌های مرتبط با پیش‌نویس پیمان صلح میان دو کشور، تعیین حدود مرزهای بین ایالتی و باز کردن مسیر ارتباطات و حمل و نقل گفت‌وگو کردند.

سر روسیه بی‌کلاه ماند!

این نخستین باری نبود که چنین دیداری در سطوحی بالا میان دو رهبر با میانجی‌گری طرف ثالث انجام می‌شد، اما آنچه این دیدار را متفاوت و در عین حال برجسته می‌کرد، چهره‌ای بود که نقش میانجی را بر عهده داشت. آنگونه که نشنال اینترست نوشته، تا پیش از این روسیه برای مدتی طولانی میان ارمنستان و آذربایجان نقش میانجی‌گر را ایفا می‌کرد. با این حال، از سال 2021، این نقش را اتحادیه اروپا در میانه مناقشه دو بازیگر بر عهده گرفت. بویژه به دلیل آنکه به واسطه جنگ در اوکراین و همچنین شکست رایزنی‌های صلح میان باکو و ایروان، گروه مینسک نیز که از سال 1990 ماموریت حمایت از رایزنی‌های صلح را عهده‌دار بود، خود را کنار کشید.

ناظران البته می‌گویند روسیه پذیرای این تغییر نبوده است. این بازیگر بارها از تلاش‌های میانجی‌گرانه اتحادیه اروپا انتقاد و غرب را به تلاش برای ربوردن رایزنی‌های صلح میان دو بازیگر متهم کرده است. بی‌دلیل نبود که فوریه، ماریا زاخارووا - سخنگوی وزارت خارجه روسیه - درباره این‌که میانجی‌گری آمریکا بتواند نتیجه‌بخش باشد، ابراز تردید کرد. تغییر میانجی‌گر در مناقشه‌ها باید لحاظ شود، زیرا روسیه و غرب انگیزه‌های متفاوتی برای مشارکت در رایزنی‌های صلح دارند و همین انگیزه‌هاست که می‌تواند نتایج گفت‌وگوها را شکل دهد.

فرصت‌سازی در غیبت هژمون سنتی

روسیه در قامت قدرت هژمونی سنتی در منطقه قفقاز جنوبی و داور چند دهه‌ای درگیری‌های ارمنستان و آذربایجان تمایل دارد سلطه منطقه‌ای‌اش را حفظ کند. در حال حاضر مکانیسم اصلی برای انجام این فعل، تلاش برای گسترش حضور نیروهای حافظ صلح است که پس از پایان جنگ دوم قره‌باغ در سال 2020 در مناطق مورد مناقشه مستقر شدند؛ اما حمله روسیه به اوکراین، نفوذ مسکو در قفقاز جنوبی را تهدید می‌کند و می‌تواند قدرت نظامی و منافع اقتصادی مسکو را در هم بشکند. علاوه بر این، روسیه نگران است که کاهش نفوذش توازن قوای منطقه‌ای را برهم بزند.

همزمان غرب نیز به همراه قدرت‌های متوسط محلی چون ترکیه، وارد این شکاف شده و از این فرصت برای گسترش نفوذش در این منطقه مهم استراتژیک بهره‌مند می‌شود. کرملین به خوبی می‌داند که زمانی که دو کشور متخاصم به توافقی اساسی دست یابند، دخالت‌های مسکو بی‌فایده و در عین حال کمرنگ خواهد شد. نیروهای حافظ صلح روسیه که در سال 2020 در منطقه مستقر شده‌اند باید تا مدت زمان مشخصی یعنی تا سال 2025 ماموریت را به پایان برسانند؛ هرچند تمدید این بازه زمانی از منظر تئوریک امکان‌پذیر است. با این همه، باکو صراحتا اعلام کرده که حضور نیروهای حافظ صلح در قلمروی شناخته‌شده از منظر ساختار بین‌الملل، امری است موقت و تمدید بازه زمانی آن پس از سال 2025 قابل قبول نیست.

اهرم‌های کرملین برای حفظ سلطه‌اش در قره‌باغ

اگر ارمنستان و آذربایجان ذیل نظارت‌های غرب به توافق دست یابند، نفوذ روسیه در منطقه به میزان زیادی کاهش خواهد یافت. به همین دلیل مسکو به دنبال حفظ نفوذش به اشکال ذیل خواهد بود:

نخست، روسیه تلاش دارد تا حضور نظامی طولانی‌مدتی در منطقه داشته باشد و از همین رو به شعله‌ور شدن گاه و بی‌گاه تنش‌های قومیتی برای توجیه حضور حافظان صلح روسی در منطقه قره‌باغ نیازمند است.

دوم، مسکو همچنین می‌تواند حضورش را با تقسیم وحدت سیاسی ارمنستان توجیه کند. به عنوان نمونه می‌توان تصور کرد که ورود روبن واردانیان - الیگارش روس که اصالتا ارمنی است - به عنوان ابتکار عمل کرملین، بخشی از طرحی است که نه فقط به تنش میان ارامنه محلی و آذربایجانی‌ها دامن می‌زند بلکه قادر است میان ارامنه قره‌باغ و دولت متمایل به غرب در ایروان شکاف ایجاد کند. ورود واردانیان موجب ایجاد بن‌بستی بزرگ در جاده لاچین میان فعالان تحت حمایت دولت آذربایجان و ارامنه قره‌باغ شد که برای توجیه بیشتر حضور نیروهای حافظ صلح روس عمل می‌کند.

سوم، طرح مسکو برای یک معاهده صلح، حاوی ماده‌ای است که حل و فصل وضعیت قره‌باغ را به تعویق می‌اندازد. به گفته نماینده روس در ایروان، وضعیت قره‌باغ کوهستان موضوعی است که باید به نسل بعدی سپرده شود. این ابهام به مسکو اهرم‌های بیشتری برای چانه‌زنی در  آینده با باکو را خواهد داد.

خیز غرب برای پایان دادن به پیش‌بینی‌های شوم مسکو

از سال 2021، دولت بایدن و رئیس شورای اروپا برای ایفای نقش فعال‌تر در میانجیگری میان باکو و ایراوان تلاش‌های تکمیلی صورت دادند. هم ایالات متحده و هم اتحادیه اروپا خواهان پایان دادن به مناقشه ارمنستان و آذربایجان هستند، چراکه وضعیت پرتنش این منطقه مانعی بزرگ در رهایی قفقاز جنوبی از پیش‌بینی‌های شوم قدرت امپراتوری روسیه است.

اگر این مناقشه تا حدی یا به شکلی کامل حل شود، مسکو به واسطه از دست دادن اهرم‌هایش در موضع ضعف قرار خواهد گرفت. علاوه بر این، غرب نیز با گسترش نفوذش در این منطقه که به شکلی سنتی در اختیار روس‌ها بوده، به دنبال منافع خود است. با لحاظ کردن موقعیت جغرافیایی و روابط تاریخی، روسیه این منطقه را به عنوان عنصر کلیدی استراتژی‌اش برای اجتناب از انزوای کامل م‌ بیند. در چنین شرایطی غرب می‌خواهد با دور کردن ارمنستان و آذربایجان از حوزه نفوذ روسیه، این معادله را معکوس کند.

در نهایت باید اذعان کرد که هم ایالات متحده و هم اروپا بر این باورند که عادی‌سازی روابط میان باکو و ایروان به شناسایی متقابل تمامیت ارضی و تاکید بر حقوق و امنیت ارامنه قومی در قره باغ بستگی دارد. میانجی‌گران غربی نگران سرنوشت جمعیت ارامنه قومی پس از ادغام در آذربایجان هستند. بنابراین از اواسط سال 2022، هم واشنگتن و هم بروکسل رایزنی مستقیمی را میان باکو و نمایندگان جامعه ارمنی با هدف ایجاد تضمین‌های معتبر پیشنهاد کرده‌اند. در کنفرانس امنیتی مونیخ نیز علی‌اف بر این مقوله تاکید کرد که با متحدان بین‌المللی این کشور در باب رعایت حقوق و امنیت اقلیت ارمنی قره باغ توافق‌هایی حاصل شده است. حال اینکه کدامیک از معاهدات صلح پذیرفته خواهد شد، به خواسته‌های ایروان و باکو و ظرفیت میانجی در حمایت از توافق صلح منوط است.

به نظر می‌رسد اتحادیه اروپا و ایالات متحده تا به امروز از روسیه پیشی گرفته‌اند. آذربایجان قطعا از پیشنهاد غرب که از هر دو بازیگر می‌خواهد به تمامیت ارضی یکدیگر احترام بگذارند، استقابل خواهد کرد تا بدین‌گونه روسیه را که می‌تواند به تنش‌ها دامن بزند، کنار بزند. با این همه، شواهد نشان می‌دهد که ارمنستان پیشنهاد روسیه را ترجیح خواهد داد؛ هرچند دولت پاشینیان از خطرهای مرتبط با امنیت خود در تعامل با روسیه آگاه است و می‌داند کرملین متحدی قابل اعتماد نیست. به همین دلیل ایروان در جست‌وجوی متحدان امنیتی جایگزین و تعریف ماموریت دو ساله اتحادیه اروپا در ارمنستان است؛ ماموریتی که در روسیه و جمهوری آذربایجان صداهای اعتراضی بسیاری را بلند کرد، اما کماکان می‌تواند مشوق ایروان برای پذیرفتن صلح ارائه‌شده توسط غرب باشد.

منطق رقابتی منافع شخص ثالث را دخالت می‌دهد و همین مقوله ممکن است روند دستیابی به توافق نهایی را پیچیده کند؛ مگر آنکه روسیه به شکلی کامل از جنگ در اوکراین خسته شود یا از توطئه‌چینی علیه معاهده صلح دست بردارد. در چنین شرایطی این احتمال وجود دارد که طرفین در باب صلحی پایدار به توافق برسند.