چرخش فرمان بن‌سلمان در منطقه: از چک‌ سفید امضا دیگر خبری نیست!

به گزارش اکوایران، برای بخش عمده دهه گذشته، عربستان سعودی میلیاردها دلار کمک به مصر ارسال کرده و به تقویت متحد منطقه‌ای فقیرتری کمک کرده است که از نظر استراتژیک مهم‌تر از آن است که بتوان از آن غافل شد. اما اخیراً تغییر محسوسی رخ داده است.

دیگر چک سفیدامضا وجود ندارد

بنابر گزارش نیویورک‌تایمز، در حالی که مصر بیش‌تر و بیش‌تر به سمت بحران اقتصادی پیش می‌رود، مقامات سعودی پیامی سخت برای آن‌ها فرستاده‌اند: دیگر از چک‌های سفید خبری نیست. 

با سرازیر شدن درآمدهای نفتی، شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد 37 ساله پادشاهی خلیج فارس به طور فزاینده‌ای در حال تعیین کردن شرط‌هایی برای چنین کمک‌هایی است -با تاکید بر اصلاحات اقتصادی مانند کاهش یارانه‌ها و خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی.

خسته از پول پاشی؛‌ چه کسی مسئول شکست‌هاست؟

کارن یانگ، محقق ارشد پژوهشی در مرکز سیاست انرژی جهانی دانشگاه کلمبیا، می‌گوید: «قبلاً تصور سعودی‌ها این بود که مصر بزرگ‌تر از آن است که بخواهد شکست بخورد. اکنون نگرش این است که مصر مسئول اشتباهات خود است».

یارگیری به سبک بن‌سلمان؛ میزبانی پرحاشیه پادشاهی از السیسی

پس از حمله روسیه به اوکراین که قیمت نفت را بالا برد و تولیدکنندگان را منتفع کرد، عربستان سعودی به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت خام جهان، سال 2022 را با 28 میلیارد دلار مازاد بودجه به پایان رساند. علی‌رغم این پول بادآورده، مقامات سعودی می‌گویند که از کمک‌های بی‌پایان به کشورهای فقیرتری مانند مصر، پاکستان و لبنان و تماشای ناپدید شدن این پول‌ها خسته شده‌اند.

ریاض در شمایل صندوق بین‌المللی پول 

پادشاهی همچنان در حال فرستادن پول به خارج از کشور است – چه بسا بیشتر از همیشه. اما بیشتر آن اکنون صرف سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی برای سود و نفوذ و راه‌اندازی صنایع جدید مانند وسایل نقلیه الکتریکی در داخل کشور می‌شود. دولت عربستان همچنین نقشی مشابه صندوق بین‌المللی پول بر عهده گرفته است، که به آن نفوذ بیش‌تری نسبت به قبل بر سیاست منطقه می‌دهد و کشورهای بزرگ‌تری مانند پاکستان عملاً به دنباله‌رو آن تبدیل شده‌اند.

محمد الجدان، وزیر دارایی عربستان سعودی در ماه ژانویه در گردهمایی سالانه نخبگان سیاسی و اقتصادی جهان در داووس سوئیس گفت: «ما در گذشته کمک‌های بلاعوض مستقیم و سپرده‌های بدون محدودیت به برخی کشورها می‌دادیم. و حالا در حال تغییر این وضعیت هستیم. اکنون ما با نهادهای چندجانبه‌ کار می‌کنیم و هدفمان این است که بگوییم ما باید شاهد اصلاحات باشیم».

اعلامیه آقای الجدان جنگ لفظی را بین کارشناسان سعودی و مصری به راه انداخت که ناشی از نگرانی مصر از وابستگی عمیق این کشور به کشورهای ثروتمندتر خلیج فارس مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی است.

عدم تغییر در روابط قدرت

مقامات سعودی و مصری برای هموار کردن وضعیت تلاش کرده‌اند، اما روابط جدید قدرت تغییر نخواهد کرد: شاهزاده محمد از زمانی که پدرش در سال 2015 به پادشاهی رسید، شیوه استفاده عربستان سعودی از قدرت مالی‌اش را تغییر داده و به دنبال بازده سرمایه‌گذاری بالاتر و استفاده از درآمد نفت به عنوان اهرمی در خاورمیانه و فراتر از آن بوده است.

پشتوانه این امر، تلاش گسترده‌تر ولیعهد برای بازسازی اقتصاد پادشاهی پس از سقوط شدید قیمت نفت در سال 2014 است که کشور را با کسری بودجه هشت ساله مواجه کرد. تمرکز بر هزینه‌هایی است که به این کشور محافظه‌کار مسلمان کمک می‌کند تا بخش‌هایی فراتر از صنعت نفت را توسعه دهد و به مرکزی برای طیف وسیع‌تری از مشاغل و صنایع تبدیل شود.

پا در جای پای قطر امارات؛ تغییر در اولویت‌ها

او در حال ساخت مدلی است که کشورهای کوچک خلیج فارس مانند امارات متحده عربی و قطر سال‌ها پیش از آن پیروی کردند، تا حدی با هدف افزایش نفوذ بین‌المللی‌شان. تیموتی ای. کالداس، کارشناس اقتصاد سیاسی مصر در موسسه تحریر برای سیاست خاورمیانه مستقر در واشنگتن، گفت: «آنچه خلیج فارس دارد و تقریباً هیچ کشور دیگری در جهان ندارد، سرمایه مازاد بسیار زیاد است. این با خود قدرت به همراه می‌آورد.»

در ماه مارس، مقامات سعودی موافقت کردند که برای حمایت از اقتصاد ترکیه دو ماه قبل از انتخابات این کشور، 5 میلیارد دلار سپرده در بانک مرکزی ترکیه قرار دهند. این امر ترکیه را پس از سال‌ها تنش به حوزه نفوذ عربستان سعودی نزدیک‌تر کرد. برای سایر کشورهای خاورمیانه امّا، با تغییر اولویت‌های پادشاهی، کمک‌های مالی عربستان کاهش یافته است.

در سال 2016، مقامات سعودی کمک های نظامی و امنیتی چندین میلیارد دلاری خود به لبنان را به دلیل ناامیدی از نفوذ فزاینده ایران، رقیب منطقه ای خود، در این کشور به حالت تعلیق درآوردند.

سقوط آزاد لیر؛ پشت‌پرده فروپاشی اقتصاد لبنان

چند سال بعد، لبنان که مدت‌ها به کمک‌های خلیج فارس وابسته بوده است، به یک بحران مالی شدید دچار شد، چنان که مردم برای دسترسی به پس اندازهای خود به دستبرد زدن به بانک‌ها روی آورده‌اند. دولت عربستان سعودی برای توقف این بحران اقدامی نکرد و تحلیلگران گفتند که این نشانه اولیه تغییر رویکرد پادشاهی نسبت به تامین مالی منطقه است.

اول عربستان

شاهزاده محمد به دنبال تقویت ناسیونالیسم است و بر «اول عربستان سعودی» تأکید دارد. سال گذشته، صندوق دولتی عربستان سعودی اعلام کرد که 24 میلیارد دلار در مصر، عراق، اردن، بحرین، عمان و سودان سرمایه گذاری خواهد کرد. اما هدایت این حمایت مالی از طریق سرمایه‌گذاری به مقامات سعودی امکان می‌دهد که سود خود را در اولویت قرار دهند.

از آنجایی که مصر طی سال گذشته سه بار ارزش پول خود را کاهش داده است، نهادهای سعودی به دنبال خرید دارایی‌های دولت با تخفیف هستند. آقای کالداس گفت: «دولت عملاً دارد دارایی‌های خود را تحت فشار می‌فروشد. عربستانی‌ها ممکن است بگویند که در حال نجات مصر هستند، اما از دیدگاه مصری‌ها، برخی این را سوء استفاده از موقعیت بد مصر می‌بینند.»

این تغییرات منعکس کننده تغییرات بلندمدت در روابط بین کشورهای عربی در طول نیم قرن گذشته است، با تغییر مرکز ثقل از کشور‌هایی مانند مصر -که زمانی وزن سنگین فرهنگی و سیاسی منطقه بود - به کشورهای غنی از نفت و گاز خلیج فارس. این برای بسیاری از مصری‌ها خوشایند نیست.

 نوکیسه‌هایی «پابرهنه و لخت»

و تنش‌ها بر سر کمک‌های مالی در سال جاری این ناامیدی‌ها را دوباره برانگیخته است. در ماه فوریه، پس از اینکه یک رمان‌نویس سعودی در توییتر نوشت که مصر «گردنش را به کمک از اینجا یا آنجا بسته است»، عبدالرزاق توفیق، سردبیر روزنامه مصری، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را نوکیسه‌های «پابرهنه و لخت» خواند که حق دیکته کردن به مصر را ندارند.

اما این مقاله به زودی از اینترنت ناپدید شد و عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر، درگیری با عربستان را کم اهمیت جلوه داد و از «حمایت‌هایی که برادرانمان از ما کرده‌اند» سخن گفت. برای آقای السیسی، رهبر مستبدی که در سال 2013 با یک کودتای نظامی قدرت را به دست گرفت، حمایت خلیج فارس بسیار مهم بوده است.

آقای السیسی رئیس جمهور اسلامگرای منتخب دموکراتیک مصر، محمد مرسی را که از سوی پادشاهی‌های عربستان سعودی و امارات متحده عربی به عنوان یک تهدید امنیتی تلقی می‌شد، سرنگون کرد. اگرچه نخبگان حاکم عربستان سعودی کشور خود را بر اساس روایتی درهم تنیده با دین اسلام بنا کردند، بسیاری از آنها از اسلام سیاسی به عنوان منبع بالقوه مخالفت در داخل می ترسیدند، جایی که احزاب سیاسی عملاً ممنوع شده اند و جنبش اخوان المسلمین آقای مرسی به عنوان یک گروه تروریستی شناخته می‌شود.

نگران از استقلال ژئوپلیتیکی مصر

بر اساس داده‌های جمع آوری شده توسط خانم یانگ در دانشگاه کلمبیا، عربستان سعودی از سال 2013 تا 2020، 46 میلیارد دلار در قالب سپرده های بانک مرکزی، سرمایه گذاری مستقیم و نفت و گاز به مصر ارسال کرده است. و این حمایت، در حالی که کاهش یافته است، به طور کامل قطع نشده است.

زمانی که بحران اقتصادی مصر در سال گذشته حاد شد، گروهی از کشورهای حوزه خلیج فارس وارد عمل شدند. آنها میلیاردها دلار در بانک مرکزی مصر سپرده گذاری کردند و ذخایر ارز خارجی آن را بازسازی و به پرداخت هزینه‌های واردات این کشور کمک کردند.

عربستان سعودی همچنین برای آخرین توافقنامه کمک صندوق بین‌المللی پول با مصر ضروری بوده است، که این کشور را ملزم می‌کند تا با فروش 2 میلیارد دلار از دارایی‌های دولتی به کشورهای ثروتمند خلیج فارس، بخشی از بودجه را برای نجات اقتصادی خود جمع‌آوری کند. این دارایی‌ها می‌توانند به طور بالقوه شامل بانک‌ها و شرکت‌های صنعتی دولتی باشند که نگرانی‌ها را در مصر در مورد حاکمیت و جایگاه این کشور افزایش می‌دهد.

آقای کلداس گفت که دولت مصر «کشور را در این موقعیت فوق العاده آسیب‌پذیر قرار داده است که برای استقلال ژئوپلیتیکی آن در دراز مدت نگران‌کننده است.»

مقامات سعودی و مصری هنوز در مورد سرمایه گذاری‌های بالقوه و –تغییر سیاست‌هایی که عربستان سعودی و صندوق بین‌المللی پول در ازای آن طلب می‌کنند- بحث می کنند. به گفته دو نفر از آشنایان با این گفتگوها، از جمله اصلاحات مورد نظر سعودی‌ها کاهش یارانه‌ها و کاهش نقش گسترده ارتش در اقتصاد است.

اما از آنجایی که ماه‌ها بدون پیشرفت قابل توجهی می‌گذرد، سعودی‌ها و مصری‌ها هر دو توانایی مصر در اصلاح اقتصاد خود را زیر سوال برده‌اند. هشام الغنام، کارشناس علوم سیاسی سعودی، می‌گوید: «شما به عنوان حامی مالی باید بدانید که پولتان به کجا می‌رود. آیا این کمک‌ها واقعاً به نفع مردم هستند؟»

آقای الجدان، وزیر دارایی پادشاهی، در ماه گذشته در جریان کنفرانسی در ریاض، پایتخت عربستان سعودی، در پاسخ به این سوال که آیا عربستان نگران مصر است یا خیر، لحن گرمتری نسبت به داووس داشت. او گفت: «آنها ممکن است با مشکلاتی مواجه شوند. اما من فکر می‌کنم آن‌ها آنچه را که برای داشتن یک ملت بزرگ لازم است را دارند.» پس از آن وزیر دارایی مصر در بیانیه‌ای گفت که کشورش مایل است از هر اقدامی که برای افزایش سرمایه‌گذاری عربستان لازم است حمایت کند.