آیا تل‌آویو می‌تواند از تنش تهران و باکو سوءاستفاده کند؟ خیز اسرائیل و آمریکا برای مانور در قلب آسیا

به گزارش اکوایران، پس از حمله روسیه به اوکراین، شاید ایالات متحده جایگزین مناسبی برای مسکو در آسیای مرکزی قلمداد شود، با این حال گروهی از ناظران با اشاره به تعهدات واشنگتن در ارتباط با امنیت خاورمیانه، این سوال را مطرح می کنند که آیا این بازیگر از اراده و امکانات لازم برای تعامل با منطقه برخودار است یا نه. پاسخ به این سوال منوط به آن است که نیمه پر یا خالی لیوان را لحاظ کنیم.

بی‌اعتمادی متحدان پیشین به کرملین

با لحاظ کردن این گزاره که ایالات متحده قصد دارد بر اقیانوس هند و آرام متمرکز شود، طبیعتا به خاورمیانه تمایل چندانی ندارد. با این حال، ایالات متحده در ارتباط با هندو منطقه اقیانوسیه استراتژی منسجمی ندارد. در باب آسیای مرکزی نیز می‌توان استدلال مشابهی را مطرح کرد. تصور افزایش نقش امنیتی ایالات متحده در آسیای مرکزی و منطقه قفقاز ممکن است دور از ذهن به نظر برسد با این همه آنگونه که مدرن دیپلماسی نوشته روزهایی که یکی از رهبران آسیای مرکزی از روسیه یا سازمان پیمان امنیت مرکزی به رهبری روسیه برای پایان دادن به ناآرامی های داخلی دعوت کند، گذشته است؛ همان خواسته‌ای که قاسم جومارت توقایف، رئیس جمهوری قزاقستان ژانویه 2022 مطرح کرد؛ آن هم یک ماه قبل از حمله روسیه به ازبکستان.

این حمله اظهارات پیشین کرملین مبنی بر این که قزاقستان یک ملت نیست بلکه کشوری روس زبان به معنای کامل کلمه و بخشی از جهان پوتین است را بیش از هر زمان دیگر پر رنگ‌تر کرد. حالا دیگر رهبران آسیای مرزی به روسیه به عنوان ضامن امنیت خود اعتمادی ندارند و بدتر آن که این کشور را به سان تهدیدی بالقوه قلمداد می کنند. همزمان رهبران منطقه در باب وابستگی اقتصادی بیشتر به چین هم تردید دارند. به لحاظ تئوری، چنین شرایطی موجب خواهد شد تا ایالات متحده به عنوان تنها گزینه برای حضور در منطقه باقی بماند.

انفعال مسکو برای واشنگتن فرصت ساز شد

ناظران بر این باورند که ناکامی روسیه در تضمین ترانزیت رایگان در امتداد کریدور لاچین که منطقه مورد مناقشه قره باغ را به ارمنستان، یکی از اعضای پیمان امنیت جمعی مرتبط می کند، موجب گشته تا بی اعتمادی به روسیه عمیق تر هم شود. قره باغ کوهستانی در خاک آذربایجان قرار دارد اما از زمان جنگ جدایی طلبانه در دهه 1990، این جغرافیا در اختیار نیروهای ارمنی تحت حمایت ایروان بوده است. این درگیری همچنین بخش های زیادی از مناطق اطراف را هم در اختیار ارمنستان قرار داد. در جریان نبرد 44 روزه سپتامبر 2020، ارتش آذربایجان نظامیان ارمنستان را در موضع ضعف قرار داد و همین مقوله موجب گشت تا ایروان توافق صلحی را که با میانجیگری روسیه منعقد شده بود را بپذیرد، توافقی که بخش عمده ای از قره باغ کوهستانی را به آذربایجان بازگرداند.در آن بازه زمانی روسیه نزدیک به دو هزار نیروی حافظ صلح را برای تضمین ترانزیت در منطقه مورد توافق مستقر کرد. اما فعالیت در کریدور لاچین توسط باکو ممنوع اعلام شد.

امتناع روسیه در بازگشایی دوباره این کردیور هم راه را برای میانجیگری ایالات متحده هموار کرد. آنتونی بلینکن هفته گذشته تاکید داشت که مذاکرات به میزبانی ایالات متحده در واشنگتن و میان وزرای خارجه ارمنستان و آذربایجان برگزار شده و طرفین در باب برخی از موضوعات با اهمیت به پیشرفت هایی دست یافته اند تا بدینگونه زمینه برای تحقق صلح پایدار فراهم شود.به گفته تحلیلگران میانیجیگری موفق طبیعتا فراتر از قفقاز جنوبی را تحت تاثیر قرار خواهد داد حتی اگر روسیه بگوید که توافقی را که مطابق با توافق آتش بس سال 2020 نباشد را نمی پذیرد.

سناریوها درباره چرایی تلاش تل‌آویو برای نزدیکی به باکو

میانجیگری ایالات متحده در حال انجام می شود که روابط جمهوری آذربایجان و ایران پر تنش تر شده و آنگونه که گروهی از ناظران مدعی اند روابط برخی از جمهوری جدا شده از شوروی در آسیای مرکزی با اسرائیل رو به بهبود است. مارس، مختار ممدوف وارد تل آویو شد تا پست خود را در قامت اولین سفیر اذربایجان در اسرائیل عهده دار شود، آن هم در شرایطی که دو بازیگر 30 سالی است روابط دیپلماتیک نداشتند. الی کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل ماه گذشته در سفر به باکو اعلام کرد که تل اویو ماهواره هایی به ارزش 120 میلیون دلار را در اختیار آذربایجان قرار خواهد داد. در چنین شرایطی گروهی مدعی اند که پهپادهای اسرائیلی نقش مهمی در پیروزی آذربایجان در جنگ 2020 داشته اند. موسسه تحقیقات صلح استکهلم اسرائیل را به عنوان دومین تامین کننده تسلیحات آذربایجان پس از روسیه بین سال های 2011 تا 2020 معرفی کرد.روزنامه اسرائیلی هاآرتص هم در ماه مارس مدعی شد که خطوط هوایی« سیلک وی» 92 پرواز به فرودگاهی واقع در جنوب سرزمین ها اشغالی انجام داده است. این شرکت هواپیمایی باری یکی از معدود اپراتورهایی است که مجاز به انتقال مواد منفجره از طریق حریم هوایی اسرائیل است.

به ادعای ناظران، ایران تعمیق روابط باکو و تل آویو را بخشی از سیاست راهبردی اسرائیل جهت منزوی کردن ایران قلمداد می کند، آن هم از طریق ایجاد اختلال در تجارت با روسیه و آسیای مرکزی. تهران همچنین این مقوله را هم در نظر دارد که اذربایجان ممکن است به اسرائیل اجازه دهد تا از پایگاه هایی یا حریم هوایی اش برای حمله به تاسیاست ایران استفاده کند. با این همه فعلا سفیر تازه منصوب شده آذربایجان در اسرائیل چنین گزینه ای را رد کرده است.

به ادعای ناظران نگرانی های ایران به اینجا ختم نمی شود، دهکده های هوشمندی کمه اسرائیل در مناطق نزدیک به مرز ایران و آذربایجان تعریف کرده نیز به مقوله ای تبدیل شده که ایران بر آن متمرکز شده است چرا که اسرائیل نشان داده که از هر راهی تلاش دارد تا به اطلاعات و محرمانه های تهران دست یافته و دست به جاسوسی بزند.از طرفی دیگر کریدور برنامه ریزی شده ای که آذربایجان و منطقه نخجوان را به روسیه و ترکیه متصل می کند، این توان را دارد تا مرز ایران و ارمنستان را تغییر دهد و این گزاره دیگری است که تهران بر آن متمرکز شده است.

سیاست راهبردی ایران برای خنثی کردن تهدیدهای مرزی

یکی از تحلیلگران مدعی است که این کریدو از مرز ایران و ارمنستان عبور می کند و اجرای طرحش به معنای حذف ایران از ژئوپلتیک قفقاز است. حالا اگر آذربایجان کنترل نخجوان را هم در دست بگیرد، رسما اهرم فشار را به دست آورده است.با این همه ایران تلاش دارد تا با همکاری های نزدیک تر با روسیه، طرح دو دهه ای که کریدور حمل و نقل شمال و جنوب را که هند و خلیج فارس را به مرکز منطقه وصل می کند را احیا کند.ماه گذشته، روسیه صادرات سوخت به ایران از طریق قزاقستان و ترکمنستان را از طریق خطوط ریلی آغاز کرد. علاوه بر این قطارها12 میلیون تن غله روسیه را از طریق ایران وارد هند کردند.

با این همه، تنش میان باکو و تهران، برنامه ریزی برای تکیمل خط ریلی 170 کیلومتری را که رشت در ایران را به آستارا متصل می کند را به تعویق می اندازد.فعلا ایران نیروهای خود را در مرز با آذربایجان مستقر کرده است. با این همه به واسطه افزایش تنش ها، دو کشور برخی از دیپلمات های یکدیگر را اخراج کرده اند.

خیز واشنگتن برای احیای رابطه با آسیای مرکزی

حالا بلینکن تلاش دارد تا از دغدغه های ایران و روسیه و چین استفاده کرده و جان تازه ای به روابط آمریکا با جمهوری های آسیای مرکزی بدهد.با این همه ایالات متحده جهت آن که تعهداتش به این منطقه را اجرایی کند باید بیش از 50 میلیون دلاری را که سال 2022 و 2023 که برای گسترش مسیرهای تجاری منطقه ای، ایجاد بازارهای صادراتی جدید، جذب و اهرم سرمایه گذاری بیشتر بخش خصوصی اختصاص داده، هزینه کند. این خواسته مستلزم تمرکز بیشتر ایالات متحده بر ژئوپلتیک آسیای مرکزی است آن هم در شرایطی که احتمال افزایش تعامل های اقتصادی میان اروپا و کشورهای این منطقه در حال افزایش است.

گاوین هلف، محقق فعال در حوزه آسیای مرکزی در این باره گفته است که نقش واشنگتن به عنوان یک دوست قدرتمند اما دور می تواند به کشورهای آسیای مرکزی کمک کند تا اهداف اعلام شده شان در حوزه همکاری منطقه ای را اجرایی و یک رابطه متعادل با جهان را تجربه کند.