به گزارش اکوایران، طی این ماه، در حالی که تهران با رسمی شدن عضویت خود در سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین، یک گام به جلو به سمت پکن برداشت، پروژه‌هایش با روسیه و هند نیز جلو رفت. از آنجایی که تهران قرار است با هند، چین و روسیه همکاری نزدیکی داشته باشد، ایجاد تعادل در روابط ممکن است دیگر به این سادگی نباشد.

به نوشته المانیتور، نشست سه‌جانبه ایران، روسیه و هند درباره توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) در سوم ژوئیه در تهران برگزار شد. پروژه کریدور شمال-جنوب که توسط مسکو، دهلی نو و تهران در سال 2000 تأسیس شد، پس از تکمیل می‌تواند اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر متصل کند.

کریدور شمال-جنوب که به عنوان کریدور حمل و نقل بین آسیای جنوبی، خاورمیانه، ایران، آذربایجان به روسیه عمل می‌کند، می‌تواند به مسکو و تهران در توسعه بازارهای جدید و دور زدن تحریم‌ها کمک کند. از آنجایی که تجارت بین روسیه و ایران در سال 2022 با 20 درصد افزایش به حدود 4.9 میلیارد دلار رسید، اجرای این پروژه فوریت پیدا کرده است.

اما راه آهن رشت - آستارا که از آذربایجان می‌گذرد و برای اتصال بخش‌های محصور در خشکی کریدور شمال-جنوب حیاتی است، همچنان یک حلقه مفقوده است. مسکو و تهران در تلاش برای سرعت بخشیدن به ساخت این خط آهن، اوایل سال جاری توافقنامه‌ای امضا کردند و روسیه 1.6 میلیارد یورو (1.75 میلیارد دلار) برای ساخت آن ظرف 48 ماه سرمایه گذاری خواهد کرد.

یک دیپلمات اروپایی مستقر در اسلام آباد، که نخواست نامش فاش شود در گفتگو با المانیتور گفت: «سه کشور کاملاً از اهمیت استراتژیک کریدور شمال-جنوب و تاثیر نمادینی که در کل منطقه دارد آگاه هستند.» اما این دیپلمات گفت: «علیرغم برخی اقدامات عملیاتی که اخیرا برای راه اندازی مجدد این ابتکار برداشته شده است، راه درازی در پیش است.»

حتی با وجود اینکه طرح کریدور شمال-جنوب گسترش یافته و 11 کشور دیگر را هم شامل شده، پیشرفت همچنان بی‌هدف و نامنظم است. ژوئیه گذشته، اولین قطار در امتداد کریدور شمال-جنوب وارد ایران شد، در حالی که تا ماه سپتامبر، تنها یک قطار از طریق بندر عباس ایران، از روسیه به هند رسیده است.

این منبع دیپلماتیک گفت: «تأخیر در اجرای پروژه ریلی مذکور به دلیل موانع متعدد تنها یک نمونه از مشکلاتی است که این پروژه در سناریوی کنونی با آن مواجه خواهد شد. موضوع اصلی در دراز مدت، به نظر من، پایداری تامین مالی سرمایه گذاری‌های کلان لازم برای ایجاد زیرساخت‌های مرتبط با پروژه کلی کریدور شمال-جنوب خواهد بود.»

این دیپلمات که مطمئن نیست مسکو و تهران تا کی می‌توانند از تحریم‌ها طفره روند افزود: «اگرچه پروژه کریدور شمال-جنوب در تهران به عنوان راهی برای متعادل کردن درآمدهای نفتی و دیگر درآمدها تلقی می‌شود، کشورهای درگیر باید بدانند که با وجود شبکه تحریم‌های بین المللی علیه ایران، تصور پیشرفت عملیاتی و لجستیکی قابل توجه در میان-مدت بسیار دشوار خواهد بود.»

2022_7largeimg_1269009357

اخیراً، تهران چنان به بزرگترین شریک تجاری خود، پکن متکی شده است که پس از میانجیگری چین، با کمال میل روابط دیپلماتیک خود را با عربستان سعودی از سر گرفت. ایران پس از پیشرفت ناچیز در احیای توافقنامه برجام با واشنگتن و متحدانش، به پکن و متحدان آن مانند پاکستان نزدیک‌تر شد.

چین ممکن است حرف آخر را بزند

داشتن شرایط برابر با مسکو و پکن برای ایران مسئله مهمی نیست، زیرا منافع چین و روسیه کم و بیش با منافع تهران همسو است. حتی پس از درگیری اوکراین، سرمایه‌گذاری ابتکار کمربند و جاده چین در روسیه متوقف نشد و در سال 2022 به 1.6 میلیارد دلار رسید.

آشوک سواین، استاد تحقیقات صلح و درگیری در دانشگاه اوپسالا در سوئد، به المانیتور گفت که پکن ممکن است حرف آخر را بزند. او افزود: «چین به شریک اصلی امنیتی و اقتصادی ایران تبدیل شده است. هرگونه توافق بین روسیه و ایران با هند باید با تایید چین باشد. جنگ طولانی‌مدت در اوکراین، روسیه را نیز مجبور کرده است که در مقابل چین نقش دنباله‌رو را بازی کند.»

به گفته سواین: «اگر کار به انتخاب بین چین و هند برسد، روسیه بدون تردید به جای هند با چین همراه خواهد شد. علاوه بر این، وابستگی هند به روسیه بسیار بیشتر از وابستگی روسیه به هند است، به همین دلیل است که هند علی رغم مخالفت‌های شدید ایالات متحده، همچنان در مورد اوکراین در کنار روسیه قرار می‌گیرد. بنابراین، آینده کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب به این بستگی دارد که چین چگونه آن را در رابطه با منافع ژئواستراتژیک خود در منطقه ارزیابی می‌کند.»

در همین حال، هند در ماه گذشته از سرمایه گذاری 80 میلیون دلاری در بندر چابهار ایران خبر داد. پروژه توسعه بندر چابهار با هدف اتصال هند به روسیه از طریق دریا و بخشی از کریدور شمال-جنوب، از سال 2016 متوقف شده است، زیرا شرکت «ایندیا گلوبال پورتس» که به عنوان اپراتور بندر چابهار منصوب شده است، به دلیل مشکلات در انتقال به موقع منابع مالی به ایران، نتوانسته است این پروژه را تحویل دهد؛ هرچند معافیت‌هایی از تحریم‌های آمریکا برای این بندر اعلام شده بود.

به منظور احیای این پروژه، وزرای حمل و نقل ایران و هند سال گذشته برای گسترش نقش چابهار در ترانزیت و تجارت منطقه‌ای در تهران دیدار کردند.

علی اکبر صفایی رئیس سازمان بنادر و دریانوردی ایران اعلام کرد که اختلافات گذشته با اپراتور هندی چابهار برطرف شده و قرار است قرارداد جدیدی بین ایران و هند برای سرمایه گذاری 80 میلیون دلاری در این بندر منعقد شود.

با این حال، تا جایی که برای هند مهم است، تعامل با پکن و دهلی نو در یک سطح ممکن است دیگر برای تهران ممکن نباشد، زیرا چین چیزهای بیشتری برای ارائه دارد. تا زمانی که توافق هسته‌ای برجام نجات نیابد، روابط ایران و هند نمی‌تواند واقعاً پیشرفت کند، مگر اینکه ایران بار دیگر در روابط دوستانه‌تری با غرب قرار گیرد.

جالب اینجاست که هند با عضویت در سازمان همکاری شانگهای و همچنین عضویت خود در «کواد»، بلوک کوچکی متشکل از ایالات متحده، ژاپن و استرالیا برای مقابله با نفوذ پکن، هم شرق و غرب را متعادل می‌کند. اما اگر این گروه بیش از حد ضد غرب شود، حضور دهلی نو در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند برای آن مشکل ساز شود.

طی اجلاس مجازی سالانه اخیر که در دهلی نو برگزار شد، پکن پیشنهاد ایجاد بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای را داد و شی جین پینگ چین از همه اعضا و سایر متحدان خواست تا در برابر تحریم‌های غرب مقاومت کنند و «امنیت مشترک» و صلح منطقه‌ای را تضمین کنند.

قابل ذکر است، اگرچه تهران و دهلی نو هر دو بخشی از سازمان همکاری شانگهای هستند، در کنار پاکستان، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی، دهلی نو همچنان از همه آنها متمایز است زیرا تنها عضوی است که بخشی از طرح کمربند و جاده چین نیست. 

این دیپلمات گفت: «مقامات ایران از فرصت‌های اقتصادی و دیپلماتیکی که هند و چین فراهم می‌کند آگاه هستند. توافقنامه همکاری 25 ساله امضا شده ایران و چین و همکاری هند و ایران در بندر چابهار در تهران به عنوان دارایی‌های استراتژیک تلقی می‌شوند. در این پس‌زمینه، برقراری تعادل در روابط خود با دهلی نو و پکن برای تهران کار آسانی نیست. ایران تلاش خواهد کرد عضویت تازه خود در سازمان همکاری شانگهای را بدون اینکه لزوماً به یکی از این دو نزدیکتر شود مدیریت کند، به ویژه اگر احیای مذاکرات هسته‌ای با غرب گزینه‌های اقتصادی جذابی را برای رهبران ایران ارائه دهد.»

روسیه می‌تواند به مسئله هند کمک کند

در درازمدت، روسیه ممکن است کلید روابط بهتر بین چین و هند را داشته باشد که می‌تواند برقراری تعادل را برای ایران بسیار آسان‌تر کند، زیرا مسکو همچنان بزرگترین تامین کننده تسلیحات دهلی نو و همچنین منبع‌ نفت تخفیف‌دار روسیه است.

روسیه در درجه اول، به دلیل بازار تسلیحات روابط خود را با هند حفظ می‌کند. این استراتژی همچنین به چین کمک می‌کند زیرا هند را از همسویی کامل با ایالات متحده باز می‌دارد.

این منبع دیپلماتیک اشاره کرد: «چین و هند در طول جنگ روسیه و اوکراین رویکرد دوجانبه مشابهی را در قبال مسکو دنبال کردند. هر دو از محکومیت مستقیم روسیه خودداری کرده اند و به طور قابل توجهی از رویکرد اقتصادی و دیپلماتیک غرب فاصله گرفته‌اند. منصفانه می‌توان گفت که از نقطه نظر اقتصادی، چین بیشتر با روسیه در ارتباط است. چگونگی تحول روابط چین و هند با روسیه، پویایی جدید قدرت در روابط بین پکن و دهلی نو را در میان مدت و بلند مدت تعیین خواهد کرد.

جالب اینجاست که پالایشگاه‌های هند –که بزرگترین خریدار نفت روسیه از طریق دریا است- برای گریز از تحریم‌ها، شروع به پرداخت برخی از هزینه‌های واردات نفت از روسیه به یوان چین کرده‌اند، که نشان می‌دهد اختلافات سیاسی طولانی مدت با پکن می‌توانند نادیده گرفته شوند.