گشایش بزرگ‌تر از طریق باز کردن گره‌‌های کوچک‌تر؛ گزارش نیویورک‌تایمز از دلِ توافق تهران-واشنگتن

به گزارش اکوایران، پس از سال‌ها مذاکره دشوار با ایران، با میانجی‌گری مخفیانه کشورهای خلیج فارس، دستیاران ارشد بایدن سرانجام در ۶ ژوئن به توافقی دست یافتند که پنج زندانی دوتابعیتی که در ایران زندانی بودند را آزاد می‌کرد. در ازای آن، واشنگتن با آزادسازی ۶ میلیارد دلار از درآمد‌های نفتی بلوکه‌شده تهران، ایرانیانی که به نقض تحریم‌های ایالات متهم بودند را عفو می‌کرد.

لرزه بر توافق در لحظات آخر

به نوشته نیویورک‌تایمز، مذاکره‌کنندگان آمریکایی می‌دانستند که هنوز هم ممکن است در لحظه آخر مشکلی در توافق مبادله زندانیان با ایران رخ دهد، اما همه چیز تقریبا طبق روال  پیش می‌رفت. نگهبانان زندان در تهران آن‌ها را جمع کرده، به دفتر مسئول زندان آوردند و به آن‌ها گفتند که وسایلشان را جمع کنند؛ آزادیشان قریب‌الوقوع بود. آن‌ها باید ظرف سه روز آماده رفتن به خانه می‌شدند.

اما مقامات کاخ سفید در آستانه شنیدن اخبار بدی بودند. تنها یک روز پس از توافق، اف‌بی‌آی مطلع شد که ایران یک شهروند آمریکایی دیگر را دستگیر کرده است؛ یک زن بازنشسته اهل کالیفرنیا که در افغانستان کار امداد‌رسانی انجام می‌داد. در آن زمان و حتی اکنون نیز مشخص نیست که آیا بازداشتش یک تصمیم استراتژیک بود یا داستان دیگرب در جریان است.

در هر صورت، مقامات ایالات متحده عصبانی بودند. هیچ راهی وجود نداشت که بایدن بتواند توافقی را امضا کند که این زن را در ایران رها کند. او نیز باید آزاد می‌شد. توافق مبادله زندانیان از هم پاشید و زندانیانی که تا این لحظه انتظار داشتند به خانه برگردند، دنیا روی سرشان خراب شد.

قطه اوج سال‌ها مذاکره؛ توافق دشمنان سرسخت

هفته‌ها طول کشید تا مقامات آمریکایی که هنوز مخفیانه پیگیر کار بودند، با کمک دیپلمات‌های عمان، قطر و امارات متحده عربی، مذاکرات را به مسیر خود بازگردانند. هنگامی که سرانجام، بایدن در روز دوشنبه اعلام کرد که آمریکایی‌ها، از جمله زن تازه بازداشت شده، در راه بازگشت به خانه هستند، نقطه اوج سال‌ها مذاکره دقیقی بود که نه تنها بر آزادی زندانیان، بلکه بر تلاش برای کاهش تنش‌ها با ایران متمرکز بود.

جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور آمریکا گفت: «وقتی همه تکه‌های پازل بالاخره سر جای خود قرار گیرد، همه نفسی از روی راحتی خواهند کشید؛ اما تا آن لحظه، همه ما نفسمان را حبس کرده بودیم. ما نمی‌خواستیم شرایطی که این آمریکایی‌ها تحمل می‌کنند، یک روز بیشتر از آنچه باید ادامه داشته باشد».

داستان این مذاکرات توسط مقامات ایالات متحده، ایران، قطر، اعضای خانواده و وکلای برخی از زندانیان و نمایندگان دیگر سازمان‌های آشنا با مذاکرات بازگو شد. اکثر آن‌ها به شرط ناشناس‌ماندن در مورد گفتگوهای محرمانه تبادل زندانیان مصاحبه کرده‌اند. آن‌ها گفتند که این نتیجه گواه این است که حتی دشمنان سرسخت هم گاهی می‌توانند راه خود به توافق را بیابند. اما تقریباً نزدیک بود که این توافق به سرانجام نرسد.

شکست مذاکرات هسته‌ای

تلاش‌ها برای بازگرداندن آمریکایی‌ها از اوایل سال ۲۰۲۱، درست چند هفته پس از روی کارآمدن بایدن آغاز شده بود.

سیامک نمازی، عماد شرقی و مراد طاهباز به اتهام جاسوسی در زندان اوین زندانی بودند. بایدن و مشاورانش مصمم بودند که آن‌ها را به نحوی بیرون بکشند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا ماه‌ها اسامی بازداشت‌شدگان را در جیب خود حمل می‌کرد. اما ابتدا، ایالات متحده و ایران باید راهی برای گفتگو درباره موضوعات بزرگتر می‌یافتند. در طول سال ۲۰۲۱ و نیمه اول سال ۲۰۲۲، واشنگتن و تهران امیدوار بودند که بتوان توافق هسته‌ای دوران اوباما را که برنامه هسته‌ای ایران در ازای لغو تحریم‌ها را محدود می‌کرد، احیا کنند. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا در سال ۲۰۱۸ از این توافق خارج شده بود..

اکنون مقامات آمریکایی و ایرانی در حال مذاکره غیرمستقیم در وین بودند. در تلاشی جداگانه نیز دولت بایدن به دنبال راهی برای آزادی آمریکایی‌های زندانی بود. اما در آگوست سال گذشته، مذاکرات هسته‌ای کاملاً شکست خورد.

ایران که در مورد برنامه هسته‌ای خود مطالباتی را مطرح کرد که ایالات متحده نمی‌خواست آن‌ها را بپذیرد، غنی‌سازی اورانیوم را به‌سرعت به ۲۰ درصد و سپس ۶۰ درصد افزایش می‌داد.

گره خوردن توافق زندانیان را به احیای برجام

در پشت‌صحنه، بحث‌ها درباره آزادی آمریکایی‌های زندانی با مذاکرات احیای توافق هسته‌ای برجام در هم آمیخته شده بود. برای مذاکره‌کنندگان هر دو طرف واضح بود که ایالات در زمانی که مذاکرات هسته‌ای شکست خورده بود، متحده توافق پرهزینه‌ای را برای زندانیان را نخواهد پذیرفت.

علی واعظ، مدیر گروه بحران بین‌المللی ایران که با مذاکرات آشنا بود، گفت: «در کل سال ۲۰۲۱ و در بیشتر سال ۲۰۲۲، به نظر می‌رسید که ایالات متحده ترجیح می‌داد توافق زندانیان را به احیای برجام پیوند بزند. تنها در اواخر سال گذشته بود که با بسته‌شدن پنجره دیپلماسی هسته‌ای، یک معامله مستقل برای زندانیان در نظر گرفته شد».

ایران می‌خواست به ۶ میلیارد دلار از درآمدهای نفتیش که به دلیل تحریم‌های آمریکا در حساب‌های کره جنوبی مسدود شده بود، دسترسی پیدا کند. مذاکره‌کنندگان ایران خواستار انتقال پول به طریقی شدند که بتوانند از آن استفاده کنند. ایالات متحده اصرار داشت که این پول باید در حساب‌های محدود گذاشته شود تا با اعمال کنترل‌هایی تنها بتوان در مصارفی مانند غذا، دارو، تجهیزات پزشکی یا کشاورزی هزینه شود. ایرانی‌ها این پیشنهاد را به طور کامل رد کردند.

یک ماه بعد، در اواسط شهریور اعتراضات ایران رخ داد. حملات علیه نیروهای آمریکایی در سوریه نیز تشدید شد. اپوزیسیون  ایرانی‌آمریکایی هم تظاهراتی را در شهرهای سراسر ایالات متحده برپا کردند و برای واشنگتن لابی کرده تا به تمام مذاکرات با ایران پایان دهد.

در این زمان، ایران چهارمین آمریکایی، تاجر و دانشمندی را که هویتش مخفی شده بود را دستگیر کرده بود. دولت بایدن به فشار برای آزادی آن‌ها ادامه داد. 

ادعا شده رابرت مالی که به عنوان نماینده آمریکا در امور ایران خدمت می‌کرد، چندین‌بار با امیر سعید ایروانی، سفیر ایران در سازمان ملل متحد دیدار داشت. اگر این ماجرا صحت داشته باشد، این‌ها تنها گفتگوهای رو در روی ایالات متحده و ایران در مورد زندانیان بودند، اما همچنان پیشرفتی حاصل نشد.

خانواده‌های زندانیان آمریکایی و وکلای آن‌ها علناً بایدن را تحت فشار قرار داده تا سیاسی‌بازی را کنار بگذارد و عزیزانشان را به خانه بازگرداند. نمازی، تاجر ۵۱ساله در ماه مارس از زندان اوین با سی‌ان‌ان مصاحبه کرد و گفت که رؤسای جمهور متوالی آمریکا او را رها کرده تا در سلول بپوسد. او درخواست کمک کرد. نمازی با اشاره به آمریکایی‌هایی که در طی انقلاب ۱۹۷۹ ایران به مدت ۴۴۴ روز در بازداشت بودند، به سی‌ان‌ان گفت: «من هفت سال و نیم زندانی بودم؛ این شش برابر مدت‌زمان آن زندانی‌هاست». اما در بهار سال جاری، توافق بر سر هر چیزی که شامل امتیازاتی به ایران بود، بسیار بعید نظر می‌رسید.

دیپلماسی رفت‌وبرگشتی

دیپلمات‌های آمریکایی در ماه می با شک و تردید زیادی وارد عمان شدند. ایران از طریق واسطه‌ها خبر داده بود که تهران می‌خواهد تنش‌ها را کاهش دهد.

فقط چند هفته قبل، بایدن به جنگنده‌های آمریکایی دستور داده بود که به یک انبار مهمات در شرق سوریه حمله کنند. دولت او بر این باور بود که این حمله، پاسخی مستقیم به کشته‌شدن اولین پیمانکار آمریکایی در سوریه پس از سال‌هاست. اما مقامات ایالات متحده، از جمله برت مک‌گورک، دیپلمات کهنه‌کار خاورمیانه، تردید داشتند که قصد جدی در این ماجرا وجود داشته باشد.

مک‌گورک و تیمش در یکی از اتاق‌های هتلی در مسقط، پایتخت عمان جمع شدند. هیئت ایران به سرپرستی علی باقری کنی، معاون وزیر امور خارجه در اتاق دیگری گرد هم آمدند. میانجی‌های عمانی ساعت‌ها بین این دو گروه رفت‌وآمد می‌کردند.

پیام طرف آمریکایی ساده بود: اگر ایران می‌خواست تنش‌ها را کاهش دهد و شاید حتی بحث‌ها درباره برنامه هسته‌ای این کشور را از سر بگیرد، باید حمله به نیروهای آمریکایی را متوقف شود و چهار آمریکایی را آزاد کند. اما پیام‌های بازگردانده‌شده از سوی میانجی‌های عمانی غافلگیرکننده بود. ایرانی‌ها خواهان آسان‌گیری اجرای تحریم‌های فروش نفت بودند، اما هم‌چنین تمایل داشتند که درخواست‌های ایالات متحده برای مبادله آمریکایی‌های زندانی را نیز در نظر بگیرند.

گشایش بزرگ‌تر از طریق باز کردن گره‌‌های کوچک‌تر

ظرف چند هفته، مذاکرات بیشتری در قطر که سال‌ها تلاش می‌کرد تا به آزادی آمریکایی‌ها کمک کند، ترتیب داده شد. غیس قریشی، تحلیلگر سیاسی در ایران که به وزارت خارجه مشاوره می‌دهد، گفت: «ایران به این نتیجه رسید که اگر توافق هسته‌ای با آمریکا قابل دستیابی نباشد، باید مشکلات کوچک‌تر خود مانند تبادل زندانیان و کاهش تنش‌ها در منطقه را حل کند. رویکرد این بود که اگر چند گره را باز کنیم، در نهایت می‌توان به یک گشایش بزرگتر، مانند رفع تحریم‌ها و توافق هسته‌ای و مواردی از این دست برسیم».

در ۶ ژوئن، با حضور قطری‌ها در دوحه، مقامات ایالات متحده و ایران توافقنامه‌ای کتبی امضا کردند. آمریکایی‌ها آزاد می‌شوند و ایالات متحده به ایران اجازه می‌دهد تا با استفاده از ۶ میلیارد دلار پول حاصل از فروش نفت که در بانک‌های کره جنوبی مسدودشده بود، کالاهای بشردوستانه بخرد. ایالات متحده همچنین اتهامات پنج ایرانی متهم به نقض تحریم‌های آمریکا را لغو خواهد کرد.

برای مک‌گورک و سایر مقامات آمریکایی، کوران دیپلماسی عمان و قطر یک لحظه امیدوارکننده بود. واقعاً شاید فرصتی برای بازگرداندن آمریکایی‌ها به خانه وجود داشته باشد.

یک تأخیر دیگر

اما به نظر می‌رسید دستگیری پنجمین آمریکایی، زن کالیفرنیایی که در افغانستان کار امدادرسانی می‌کرد، هرگونه امید برای یک راه‌حل سریع را از بین برد. برای چندین‌هفته، مک‌گورک و سایرین تلاش کردند تا توافقنامه‌ای که در ۶ ژوئن امضا کرده بودند را احیا کنند. مقامات ایالات متحده با تعامل مجدد با میانجیگران، به صراحت اعلام کردند که تنها راه برای پیشبرد توافق، آزادشدن پنجمین فرد است.

همانطور که یکی از مقامات آمریکایی به یاد می‌آورد، مدتی طول کشید تا گره کار باز شود. اما زمانی که ایرانیان با درخواست آزادی هر پنج زندانی موافقت کردند، مذاکرات به نقطه عطف خود رسید.

در اوایل ماه آگوست و پس از سفر محمد الخلیفی، وزیر کشور قطر به تهران، هر دو طرف به توافقی نهایی مبنی بر تعیین شرایط از جمله مبادله زندانیان و مکانیسم انتقال وجوه دست یافتند. همچنین شروطی وجود داشت مبنی بر اینکه این وجوه در قطر نگهداری شده و زمانی که ایران بخواهد خریدهای بشردوستانه مواد غذایی، دارو و تجهیزات پزشکی انجام دهد، هزینه آن‌ها را مستقیماً به فروشندگان پرداخت کند.

در ۱۰ آگوست، همه زندانیان به هتلی در شمال تهران منتقل شدند و در حبس خانگی قرار گرفتند تا انتقال کامل پول صورت گیرد. سرانجام در روز دوشنبه، سفیر سوئیس در تهران که به عنوان «حافظ منافع آمریکا در ایران» شناخته می‌شود، دو شهروند آمریکایی دیگر را به فرودگاه برد. ایران موافقت کرده بود که مادر نمازی، و همسر مراد طاهباز با بستگانشان با یک هواپیما بروند. در هتلی که زندانیان در آن در حبس خانگی به سر می‌بردند، سایرین نیز آماده عزیمت به فرودگاه شدند؛ جایی که هواپیمای دولت قطر منتظر بود تا آن‌ها را به دوحه برای پرواز به خانه ببرد.

اما اجرای توافق دوباره تأخیر خورد.

مقامات ایرانی گفتند که تمام پول کره جنوبی به حساب بانکی قطر نرسیده و اگر تکلیف پول‌ها مشخص نشود، آن‌ها نمی‌گذارند آمریکایی‌ها از کشور بروند. بیش از دو ساعت همه منتظر ماندند.

در نیویورک، جایی که بایدن و دستیارانش برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل متحد حضور داشتند، مقامات امنیت ملی مشتاقانه منتظر بودند. وقتی مقامات ایرانی رسیدن پول را تأیید کردند، آمریکایی‌ها با سوارشدن به ماشین، به سمت فرودگاه حرکت کردند.

در ساعت ۵:۳۰ صبح روز سه‌شنبه و پس از توقف کوتاهی در دوحه، آمریکایی‌ها در پایگاه نظامی ویرجینیای شمالی از هواپیما خارج شده و برای اولین‌بار از زمان زندانی‌شدنشان، آزاد شدند.

دو ساعت بعد، سالیوان، مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور تصویری از این آمریکایی‌هایی در هواپیمای کوچک دولتی را منتشر کرد. او در کنار یک ایموجی پرچم آمریکا نوشت: «به خانه خوش آمدید».