زنگزور؛ گذرگاه صلح یا دالانی به جنگ؟

به گزارش اکوایران، اواخر سپتامبر، منطقه قره‌باغ کوهستانی شاهد درگیری میان ارمنستان و آذربایجان بود. پس از سه دهه تنش و درگیری، در نهایت اذربایجان این منطقه را که بخشی از جغرافیایش بود، پس گرفت. با این همه، امروز فعل و انفعال های تازه باکو احتمال بازگشت تنش ها به این منطقه را افزایش داده است. از همین رو، گروهی از ناظران بازپس گیری قره باغ همه مشکلات بین ارمنستان و آذربایجان را حل نکرد. این دو همسایه هرگز روابط دیپلماتیک برقرار نکرده اند و به تجارت نمی پردازند و شهروندان آنها نمی توانند آزادانه با یکدیگر دیدار کنند.در همین راستا نشریه فارن افرز، یادداشتی را منتشر کرده است. اقتصادنیوز، این یادداشت را در دو بخش ترجمه کرده که بخش نخست آن تحت عنوان «شمشیر داموکلس بر سر ایروان؛ نقشه جدید آذربایجان در قفقاز» منتشر شد و در ادامه بخش دوم و پایانی آن ارائه می‌شود.

راهروی پرچالش

به نوشته اقتصادنیوز، جغرافیای خاص قفقاز جنوبی به تنش میان اذربایجان و ارمنستان دامن می زند. منطقه نخجوان آذربایجان توسط نوار باریکی در جنوب ارمنستان از آذربایجان جدا شده است. آذربایجان از دیرباز خواستار ایجاد مسیر ویژه از طریق این سرزمین برای اتصال آذربایجان به منطقه خود بوده است. این کشور از مسیری حمایت کرده که آن را کریدور زنگزور می نامد که از طریق خاک ارمنستان در نزدیکی مرز با ایران می گذرد. در نهایت، این کریدور به آذربایجان و ترکیه دسترسی بیشتری به مرز با نخجوان می دهد. مسیر پیشنهادی از حدود 25 مایلی خاک ارمنستان عبور خواهد کرد.

در ماده پایانی توافق آتش‌بس با میانجیگری روسیه در سال 2020، ارمنستان، آذربایجان و روسیه متعهد شدند که کنترل‌های ویژه‌ای را بر این مسیر برقرار کنند. ارمنستان اکنون مایل است اجازه دهد تا شهروندان آذربایجانی بدون مانع تردد کنند، اما ایروان هنوز آماده واگذاری کنترل کامل مسیر به روسیه نیست. آذربایجان به نوبه خود مدعی است که مایل است در مورد مشارکت ارمنستان در کنترل گذرنامه و گمرک بحث کند، اما همچنان بر حمایت های امنیتی ویژه اصرار دارد که از نظر او تاکنون تنها توسط روسیه ارائه شده است.

از زمانی که این توافق برای اولین بار میانجی‌گری شد، دیپلمات‌های داخلی و خارجی این موضوع را «میوه کم‌رنگ» در نظر گرفتند، زیرا کشورهای درگیر برای تحقق این توافقنامه تمایل داشتند. آذربایجان به دنبال تعریف مسیر اضافی از طریق نخجوان به ترکیه است. این امر به تامین حمایت اقتصادی کمک می کند؛ گزاره ای که می تواند برای بازسازی مناطق نزدیک قره باغ کوهستانی که طی سه دهه کنترل ارمنستان ویران شده، استفاده شود. برای ارمنستان، این کریدور می تواند به پایان محاصره آذربایجان و ترکیه کمک کند، زیرا هر دو مرزهای خود را با ارمنستان به دلیل درگیری بسته نگه داشته اند. روسیه و ترکیه نیز در این پروژه سهیم هستند. مسکو خواهان تعریف مسیر زمینی اضافی به ترکیه است، یک شریک تجاری بزرگ – و مسیری که در طول جنگ اوکراین به تحریم های غرب نپیوسته است. رجب طیب اردوغان نیز در سخنرانی مجمع عمومی سازمان ملل خواستار افتتاح این کریدور شد که در تئوری، ترکیه را به یک ارتباط تجاری اضافی با آسیای مرکزی و سپس چین می رساند.

پروژه ای برای صلح

در سه سال گذشته، هم روسیه و هم غرب تلاش کرده اند به طور فعال در مذاکرات بین ارمنستان و آذربایجان برای دستیابی به توافق در مورد کریدور میانجیگری کنند. طرفین راه‌حل‌های هوشمندانه‌ای برای تنظیم گذرنامه و کنترل‌های گمرکی مشترک ارائه کردند و اتحادیه اروپا حتی پیشنهاد سرمایه‌گذاری در ساخت راه‌آهن جدیدی را داد که از بخش ارمنستان این مسیر عبور کند. با این حال، آذربایجان همچنان نگران این است که اگر روسیه نباشد، کدام نهاد امنیت مسیر را تضمین می کند. پس از شکست روسیه در جلوگیری از حملات آذربایجان در ماه سپتامبر، ارمنستان به روسیه بی اعتماد است و نمی‌خواهد این کشور در عملیات این کریدور دخالتی داشته باشد.

در عوض، ارمنستان اکنون پروژه‌ای را تحت عنوان «تقاطع صلح» ارائه داده، که نوید یک منطقه صلح‌آمیزتر و مرفه‌تر را می‌دهد؛ البته اگر آذربایجان از خواسته‌های خود صرف‌نظر کند و با باز کردن مرزهایش با ارمنستان موافقت نماید.توافق در مورد کریدور می تواند در دسترس باشد زیرا ظاهرا بسیاری از مسائل فنی حل شده است. اما برای پیشرفت، هر دو کشور باید مذاکرات را از سر بگیرند. در غیر این صورت، مناقشه به درازا خواهد کشید و ناامیدی را در آذربایجان و همچنین در روسیه و ترکیه عمیق تر خواهد کرد و به طور بالقوه به تنش های بیشتر و حتی یک جنگ جدید کمک خواهد کرد.

دوری از میز مذاکره

اگر ارمنستان و آذربایجان به میز مذاکره بازنگردند، احتمال وقوع جنگ بیشتر می شود. این دو کشور طی بیش از 30 سال درگیری خود، بارها به امضای قرارداد نزدیک شده اند. آنها در هر موقعیتی شکست خوردند؛ گزاره ای که منجر به نظامی‌سازی بیشتر منطقه، افزایش تنش‌ها، جنگ‌های جدید و چشم‌اندازهای محدودتر برای صلح و توسعه شد. از سرگیری مذاکرات آسان نخواهد بود. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان پیش از این از دو دیدار برنامه ریزی شده با نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان که توسط اتحادیه اروپا در ماه اکتبر برگزار شده بود، صرفنظر کرده است. ایالات متحده اخیراً آذربایجان را برای بازگشت به میز مذاکره تحت فشار قرار داده و مستقیماً با رهبران باکو تعامل دارد؛ این مولفه نشان می دهد که امتناع آذربایجان از بازگشت به مذاکرات ممکن است هزینه هایی داشته باشد که کشورهای غربی قبلاً از تحمیل آن خودداری کرده بودند، از جمله توقف پروژه های همکاری دوجانبه.

حتی در شرایطی که غرب با روسیه بر سر جنگ در اوکراین اختلاف داشت، مقامات روسی موافقت کردند که خطوط ارتباطی مربوط به قفقاز جنوبی را کمی قبل از جنگ سپتامبر در قره باغ کوهستانی بازگشایی کنند و چندین بار با همتایان غربی دیدار کردند. این کانال‌ها اساساً نگرش مقابله‌ای روسیه را در قبال غرب تغییر نمی‌دهند، اما حداقل می‌توانند درک متقابل بهتری را ارتقا دهند و فرصت‌هایی برای مدیریت ریسک ایجاد کنند. مقامات غربی باید برای باز نگه داشتن این کانال ها تلاش کنند.ایالات متحده و اتحادیه اروپا با وجود ناکامی در جلوگیری از جنگ اخیر در قره باغ کوهستانی، هنوز تنها قدرت هایی هستند که هم مایل و هم قادر به پیشبرد مذاکرات هستند. آمادگی آنها برای ادامه دیپلماسی شاتلی بین ارمنستان و آذربایجان مفید است و غرب باید به تلاش برای بازگرداندن آذربایجان به میز مذاکره ادامه دهد. چشم انداز موفقیت در روند تحت رهبری غرب ممکن است اکنون اندک به نظر برسد، اما اگر آذربایجان دلیلی برای بازگشت به میز مذاکره نمی بیند، ممکن است به جای آن به دنبال پیشبرد منافع خود در میدان نبرد باشد.