به گزارش اکوایران، در بحبوحه جنگ حماس و اسرائیل غزه که اکنون در سومین ماه خود قرار دارد، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه گفته که تمام تلاش خود برای آشتی‌دادن حماس و جنبش فتح را انجام می‌دهد. به همین منظور، اردوغان بر تمایل ترکیه برای میزبانی کنفرانسی بین‌المللی جهت گرد هم آمدن رهبران فتح و حماس تأکید کرده است.

به نوشته المانیتور، متحدکردن فلسطینیان کار دشواری بوده و با پیچیده‌ترشدن معادله فلسطین، ممکن است نفوذ اردوغان کاهش یابد. همچنین شایان ذکر است که رویکرد اساسی اردوغان تغییر شکل حماس بوده، به این معنی که در نهایت، تلاش‌های او نباید برای اسرائیل نگران‌کننده باشد.

رابطه حماس و ترکیه

میزان دخالت ترکیه در حماس موضوع بسیاری از گمانه‌زنی‌ها بوده است. سال‌هاست که منابع اطلاعاتی اسرائیل مدعی‌اند که اعضای حماس مستقر در ترکیه علاوه بر دریافت پاسپورت این کشور، در حال برنامه‌ریزی حملات و جمع‌آوری پول بوده‌اند. واقعیتی شناخته‌شده است که حماس دفتری در منطقه باشاکشهیر استانبول داشته، با مؤسسات خیریه ترکیه ارتباط برقرار کرده و روابطی قوی با پایگاه حزب عدالت و توسعه اردوغان و همچنین حزب اپوزیسیون سعادت دارد.

در حالی که رسانه‌های اسرائیلی در مورد گزارش‌هایی مبنی بر تجمع مخفیانه حماس در ترکیه در اوایل ماه جاری سروصدا کردند، رهبران حماس هیچ ابایی از حضور علنی در آنجا نداشتند. در ۲۰ دسامبر، یک رسانه نزدیک به حزب سعادت عکس‌هایی از دیدار سه تن از شخصیت‌های ارشد حماس با قانون‌گذار این حزب را منتشر کرد که در هنگام انتقاد از سیاست‌های آنکارا در قبال اسرائیل، در پارلمان دچار حمله قلبی شد.

از سال ۲۰۱۰، زمانی که روابط آنکارا و تل‌آویو به دلیل حمله اسرائیل به فعالان حامی فلسطین در کشتی ماوی مرمره که اکثر آن‌ها ترک بودند، به تیرگی گرایید، ترکیه به پناهگاه امنی برای حماس تبدیل شد. غزه در سال ۲۰۱۲ و پس از آن که خالد مشعل، رئیس وقت دفتر سیاسی حماس عمدتاً با امتناع از جانب‌داری از بشار اسد در جنگ داخلی سوریه، روابط این سازمان با دمشق را به هم زد، اعضای حماس از سوریه به ترکیه نقل مکان کردند. اعضای حماس که توسط اسرائیل از زندان آزاد شده بودند نیز در ترکیه پناهگاه امنی یافتند؛ از جمله صالح العاروری، عضو دفتر سیاسی سازمان که در سال ۲۰۱۲ از سوریه به ترکیه نقل مکان کرد اما در سال ۲۰۱۵ به دلیل تلاش ترکیه و اسرائیل برای عادی‌سازی روابط به قطر فرستاده شد.

با این حال، ترکیه خطوط قرمز در روابط خود با حماس تعیین کرده است. به گفته منابع آگاه از روابط ترکیه و فلسطین، اردوغان روابط با آمریکا و اسرائیل را فدای حماس نخواهد کرد؛ بنابراین، از فعالیت‌های این گروه که در صورت افشاشدن، آنکارا را در تنگنا قرار می‌دهد، حمایت نخواهد کرد. بنابراین، هرگونه دخالت نهادهای رسمی ترکیه در عملیات‌های مالی حماس و هرگونه تلاش این گروه برای انجام فعالیت‌هایی فراتر از حوزه‌های سیاسی و انسانی، مانند برنامه‌ریزی حملات به اسرائیل، خطوط قرمز آنکارا هستند. العاروری که در جریان تلاش‌های آشتی ترکیه و اسرائیل بر سر بحران ماوی مرمره اخراج شد، گواه این موضوع است. به طور خلاصه، رابطه آنکارا با حماس از بُعد بوده، اما نه از روی ضرورت.

اقدام متعادل‌کننده آنکارا

در سال‌های اولیه حکومت دو دهه‌ای حزب عدالت و توسعه، روابط با حماس مسیر مناسبی برای نفوذ در امور فلسطین بود، اما روابط آنکارا با این سازمان جنبش فتح را عصبانی کرد.

محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین که واشنگتن در روند توافق ۲۰۲۰ ابراهیم توسط اسرائیل و چندین کشور عربی، آن را از خود ناامید کرد، به اردوغان نزدیک‌تر شد و در نتیجه، روابط ترکیه با فلسطینیان غزه و کرانه باختری را متعادل کرد. در اکتبر ۲۰۱۸، دولت‌های ترکیه و فلسطین توافقنامه همکاری امنیتی را امضا کردند که در سال ۲۰۲۱ اجرایی شد.

این قرارداد در حالی امضا شد که آمریکا قدس را به عنوان پایتخت اسرائیل به رسمیت شناخت. توافقنامه امنیتی خواستار تلاش‌های مشترک علیه تروریسم، قاچاق و مهاجرت غیرقانونی و همچنین همکاری در آموزش پلیس و گارد ساحلی است. به این ترتیب، اجرای کامل آن نیازمند کشور فلسطینی کامل است. بنابراین ممکن است این توافق به عنوان ژستی از سوی اردوغان برای تعامل با فلسطین به عنوان یک کشور و عباس به عنوان رهبر آن تلقی شود.

سال گذشته، آنکارا مجدداً روابط خود با حماس را تعدیل کرد و از حمایت قاطع خود از این گروه شبه‌نظامی سخن گفت و تلاش‌های عادی‌سازی مجدد با اسرائیل را متوقف کرد. حمله ۷ اکتبر حماس به اسرائیل ابتکار اصلاح روابط اردوغان با اسرائیلی‌ها و همچنین توافق ابراهیم را تضعیف کرد.

از آن زمان، اردوغان به دنبال نقش میانجیگری در مذاکرات آتش‌بس میان اسرائیل و حماس و همچنین آزادی اسرا بوده و سیستم بین‌المللی را برای تضمین ایجاد یک کشور فلسطینی پیشنهاد کرده است. برای رسیدن به هدف اخیر، او همچنین برای آشتی میان فلسطین تلاش کرده است. با این حال، قطر و مصر به عنوان میانجی در جنگ برجسته شده و پیشنهاد اردوغان برای ایجاد سیستم ضمانتی هیچ توجهی را به خود جلب نکرد. علاوه بر این، ایالات متحده در مورد استقرار یک نیروی بین‌المللی یا عربی در غزه پساجنگ، با متحدان خود در حال مذاکره بوده است.

اتحاد فلسطینی‌ها هدفی نسبتاً بلندپروازانه است. به گفته منابع فلسطینی، هنوز چهارچوب مشخصی برای گفتگوهای آشتی حاصل نشده است. اردوغان در سال ۲۰۲۰ انرژی خود را صرف این موضوع کرد و با عباس و اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس گفتگو داشت. در نشست استانبول در سپتامبر همان سال، مقامات حماس و فتح نقشه راهی برای پایان‌دادن به شکاف دیرینه خود تهیه کردند، اما این روند به خاطر اختلاف بر سر گنجاندن سایر گروه‌های فلسطینی به سرانجام نرسید. در سال ۲۰۲۲ و با میانجیگری الجزایر، توافقنامه آشتی گسترده‌تری، شامل ۱۴ گروه امضا شد.

در گذشته، فتح و حماس توافقات مشابهی را با هدف متحدکردن گروه‌های رقیب فلسطینی تحت حمایت دیگران در مکان‌هایی مانند قاهره، دوحه، مکه و صنعا منعقد کرده بودند. مصر جایی است که مهم‌ترین توافق‌ها در آن صورت گرفت. ممکن است حماس مایل به همکاری با اردوغان باشد، اما گفته می‌شود که سایر گروه‌های فلسطینی به او بی‌اعتمادند.

دو منبع فلسطینی به المانیتور گفتند که جهاد اسلامی، جبهه مردمی برای آزادی فلسطین و سایر سازمان‌های فلسطینی با وجود صحبت درباره نقش تسهیل‌کننده ترکیه بین حماس و فتح، از دادن اعتبار به اردوغان مخالف هستند. بیشتر گروه‌ها الجزایر را یک میانجی عادلانه‌تر می‌بینند. فتح مصر را ترجیح می‌دهد، اگرچه اخیراً از ترکیه برای آشتی میان فلسطینیان کمک گرفته و هیچ یک از گروه‌های قصد سوزاندن پل‌های پشت سر به قاهره را ندارند. بنابراین، نقش ترکیه احتمالاً محدود به زمینه‌سازی برای مذاکرات بین فتح و حماس خواهد بود.

عوامل پیچیده دیگر

تشکیل دولتی مشترک با فتح می‌تواند مشکل مشروعیت حماس را کاهش دهد که همچنین فشارها بر آنکارا برای فعالیت‌های این گروه در ترکیه کاهش می‌دهد. با این حال، بعید است که اسرائیل اجازه احیای تشکیلات خودگردان فلسطین را بدهد؛ مگر اینکه حماس موافقت کند اسرائیل را به رسمیت شناخته، مبارزه مسلحانه را کنار بگذارد و توافق اسلو را بپذیرد.

ممکن است اردوغان حماس را به عنوان جنبش مقاومت ملی تحسین کند، اما رویکرد اساسی او تبدیل آن به گروهی شبیه به فتح است. در واقع چنین انتظاراتی موجب شده که شرکای غربی روابط اردوغان با آن را تحمل کنند. مهم‌تر از همه، آن‌ها اردوغان را کانالی برای نفوذ در این گروه می‌دانند.

روابط رهبر ترکیه با دشمنان منطقه‌ای آمریکا و اسرائیل همواره دارای اهداف دوگانه بوده است. در سال‌هایی که ترکیه پل‌های دوستی با سوریه ایجاد کرد، دستورکار موازیش دورکردن دمشق از محور ایران و آشتی آن با اسرائیل بود. در سال ۲۰۱۲، ترکیه به همراه قطر رهبری سیاسی حماس را مجبور به ترک دمشق کردند. برای شاخه نظامی حماس، خروج از محور ایران و سوریه اساساً به معنای کنارگذاشتن مقاومت مسلحانه خواهد بود و قطر و ترکیه نیز آن را نمی‌خواستند.

علی‌رغم فاصله‌گرفتن دفتر سیاسی حماس از تهران و دمشق، رهبران حماس مستقر در غزه این جدایی را رد کردند. بنابراین، روابط حماس با محور مقاومت تحت فشار رهبران میدانی ترمیم شد. نفوذ گردان‌های عزالدین قسام، شاخه نظامی حماس پس از حمله ۷ اکتبر به اسرائیل بیشتر شد. هر چه یحیی سنوار، رهبر حماس در غزه و محمد ضیف، فرمانده شاخه نظامی قدرت بیشتری کسب کنند، فضای مانور اردوغان بیشتر کوچک می‌شود. تقویت اردوگاه نظامیان در تضاد با انعطاف‌پذیری سیاسیون در مورد مذاکره با اسرائیل، مشارکت با فتح و پیوستن به آزادی فلسطین است.

کنار هم آمدن عباس و هنیه چیزی نیست که تمام جناح‌های فلسطینی را راضی کند. حماس به دنبال چیزی بزرگ‌تر بوده و به دنبال موضعی مشترک در میان جناح‌های فلسطینی است. بنا بر گزارش‌ها، این سازمان خواهان حضور سه زندانی بلندپایه فلسطینی در هر تبادل جدید اسرا با اسرائیل است. این افراد عبارتند از مروان برغوثی، عضو کمیته مرکزی فتح، احمد سعادت، دبیر کل حزب آزادی خلق و عبدالله برغوطی، عضو ارشد حماس.

آزادی این سه شخصیت که هدفشان اصلاح و گسترش سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) و تشکیل جبهه نظامی مشترک است، می‌تواند آغازگر روند جدیدی باشد که به دوران حکومت عباس پایان می‌دهد.

در مجموع، اردوغان برای نفوذ به محیطی فلسطینی که تحت تأثیر عوامل مختلفی غیر از میزان روابط او با دفتر سیاسی حماس است، تلاش خواهد کرد.