به گزارش اکوایران، سفر الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان به مسکو در 22 آوریل، ممکن است به خودی خود مهم به نظر نرسد، اما زمانی که در یک زمینه گسترده‌تر به آن نگاه شود، بسیار مهم‌تر می‌شود. قابل توجه است که این دیدار کمتر از یک هفته پس از آن صورت گرفت که روسیه اعلام کرد ماموریت «حافظ صلح» خود در قره‌باغ را به پایان می‌رساند.

اما علی‌اف تنها دو هفته پس از یک نشست سه جانبه بسیار تبلیغاتی که شامل ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ارمنستان بود، به پایتخت روسیه سفر کرد. نشستی که بسیاری از ناظران معتقد بودند نقطه عطفی در روابط ایروان با غرب است و امکان فاصله ارمنستان از روسیه را ایجاد کرده است. البته باید دید این پیش‌بینی‌ها تا چه حد محقق می‌شوند.

بدون شک، مسکو از نشست سه جانبه سطح بالا در 4 آوریل در بروکسل، جایی که نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان با اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا، آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه ایالات متحده و سامانتا پاور، مدیر آژانس توسعه بین المللی گفتگو کرد، ناخرسند بود. و این واقعیت که این دیدار همزمان با جشن‌های 75 سالگی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) بود، مطمئناً ناامیدی کرملین را تشدید کرد. واکنش باکو قبل و بعد از این نشست منعکس کننده واکنش مسکو بود. آذربایجان علیرغم دریافت تضمین‌های دوگانه در تماس‌های تلفنی یک روز قبل از بروکسل و واشنگتن، ادعا کرد که حذف این کشور از مذاکرات ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ارمنستان، روند صلح آذربایجان-ارمنستان را مختل می‌کند.

رسانه‌های غیررسمی مرتبط با دولت تا آنجا پیش رفتند که ادعا کردند این نشست سه جانبه فراتر از همکاری‌های سیاسی و اقتصادی است و مدعی شدند که غرب آماده حمایت نظامی از ارمنستان است. جمهوری اسلامی ایران، یکی دیگر از بازیگران تاثیرگذار در قفقاز جنوبی نیز نارضایتی خود را ابراز کرد و هرچند به طور آشکار کمتر انتقاد کرد، تاکید کرد که مسائل منطقه‌ای باید در چارچوب فرمت 3+3 (شامل ارمنستان، ترکیه، آذربایجان، گرجستان، روسیه، ایران، و روسیه) حل و فصل شود. گرچه، اگر اظهارات آذربایجان در مورد همکاری نظامی محقق شود، احتمالاً مخالفت ایران با دخالت غرب در منطقه سخت‌تر خواهد شد.

وخامت روابط روسیه و ارمنستان

نشست مقامات اتحادیه اروپا و ایالات متحده با پاشینیان نشان‌ دهنده تغییر قابل توجه دولت ارمنستان به سمت غرب در ماه‌های اخیر بود. این تغییر جهت آشکار ارمنستان، به جنگ دوم قره‌باغ در سال 2020 برمی‌گردد که با پیروزی آذربایجان بر نیروهای ارمنی به پایان رسید، اما طی آن روسیه - متحد استراتژیک اصلی ارمنستان - ظاهراً بی‌طرف ماند و مداخله نظامی نکرد.

علاوه بر این، هنگامی که ارتش آذربایجان یک سال بعد تعدادی از مواضع کلیدی را در قلمرو مستقل ارمنستان تصرف کرد و سپس کنترل اکثر مناطق ارمنی‌نشین واقع در بخش‌های باقی‌مانده قره‌باغ را در سال 2023 به دست گرفت، روسیه کاری انجام نداد. ناکامی مسکو در نشان دادن واکنش منجر به بدتر شدن روابط آن با ایروان شد. ارمنستان به عنوان یکی از اولین گام‌های مهم، مشارکت خود در ائتلاف منطقه‌ای تحت رهبری مسکو، سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) را متوقف کرد. اخیرا، رهبران ارمنستان خواستار خروج نیروهای گارد مرزی سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) از فرودگاه زوارتنوتس ایروان شده‌اند. یکی از نمایندگان حزب حاکم حتی فراتر رفت و به این نکته اشاره کرد که پایگاه نظامی روسیه در گیومری باید «در زمان مناسب» بسته شود.

اگرچه عدم تعهد روسیه عامل اصلی چرخش ارمنستان به سمت غرب بود، اما مجموعه پیشرفت‌های اخیر گرجستان به سمت عضویت در اتحادیه اروپا نیز در این موضوع نقش داشت. در 14 دسامبر 2023، شورای اروپا رسماً وضعیت نامزدی را به گرجستان اعطا کرد. رهبری ارمنستان با مشاهده حرکت پیچیده و در عین حال فزاینده گرجستان در مسیر ادغام اروپایی، با تأکید بر ارزش‌های مشترک با غرب و ابراز آمادگی برای همسویی نزدیک‌تر با همسایگان قفقاز جنوبی، تصمیم گرفت از همین روش پیروی کند.

اهمیت استراتژیک قفقاز جنوبی

نشست سه جانبه اتحادیه اروپا-آمریکا-ارمنستان نیز باید در چارچوب قفقاز جنوبی به عنوان یک کریدور فرامنطقه‌ای استراتژیک در نظر گرفته شود. شایان ذکر است، علاوه بر اعطای 270 میلیون یورو به ارمنستان، شرکای غربی در بروکسل متعهد شدند که ارمنستان نقش مهمی در پروژه کابل زیردریایی دریای سیاه که قرار است در سال 2029 عملیاتی شود، ایفا خواهد کرد. این خط انتقال برق فشار قوی 3 گیگاواتی یکی از عناصر کلیدی طرح دروازه جهانی اتحادیه اروپا است که تا حدی با هدف مقابله با طرح کمربند و جاده چین انجام می‌شود. راه‌اندازی این پروژه در دسامبر 2022 با حضور رهبرانی از آذربایجان، گرجستان، رومانی و مجارستان انجام شد که در ابتدا بر روی اتصال سیستم‌های برق این کشورها تمرکز داشت.

پس از بهره برداری، کابل برق زیردریایی مطمئناً به تنوع مورد نیاز تامین انرژی ارمنستان کمک خواهد کرد. اما ایروان همچنین باید اقدامات کوتاه مدت جدی برای کاهش وابستگی خود به روسیه انجام دهد. بر خلاف گرجستان، ارمنستان به دلیل درگیری چند دهه‌ای بین دو کشور قادر به واردات گاز طبیعی آذربایجان نبوده است. در نتیجه، این امر منجر به اتکای فزاینده ارمنستان به روسیه می‌شود، نه تنها از نظر واردات گاز، بلکه به این دلیل که به گازپروم روسی به تدریج کنترل بیشتری بر زیرساخت‌های خط لوله داخلی این کشور به عنوان پرداخت بدهی‌های فزاینده‌اش اعطا کرده است. امروزه روسیه به طور کامل مالک زیرساخت گاز طبیعی داخلی ارمنستان از جمله شبکه‌های حمل و نقل و توزیع است. تکمیل موفقیت‌آمیز مذاکرات صلح با آذربایجان می‌تواند فرصتی را برای ارمنستان فراهم کند تا بتواند با خرید گاز از همسایه شرقی خود، از گاز روسیه دور شود.

ارمنستان همچنین برای 25 درصد از برق تولیدی خود از نیروگاه اتمی متسامور به فناوری هسته‌ای روسیه متکی است. بر اساس گزارش‌های اخیر، ارمنستان و روسیه توافق کردند که نیروگاه هسته‌ای متسامور موجود را مدرن‌سازی کنند تا طول عمر آن تا سال 2036 افزایش یابد. به دلیل نگرانی‌های ایمنی، ادامه فعالیت متسامور مدت‌هاست که محل اختلاف بین ایروان و اتحادیه اروپا بوده است. یک جایگزین، مشارکت با شرکت‌های فرانسوی یا آمریکایی برای ساخت راکتورهای کوچکتر است. نشست سه جانبه اخیر ممکن است به تحقق دومی کمک کند.

چالش‌های پیش رو برای فرار از قلمرو روسیه

واضح است که ارمنستان کاهش قابل ملاحظه روابط خود با روسیه را آسان نخواهد یافت. همانطور که در بالا ذکر شد، این کشور به شدت به انرژی روسیه متکی است. علاوه بر این، شرکت‌های دولتی روسیه همچنان بر اقتصاد ارمنستان تسلط دارند و این کشور به طور رسمی عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) به رهبری روسیه است. علاوه بر این، با کنار گذاشتن لفاظی‌های سیاسی تند، اجاره پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان تا سال 2044 منقضی نمی‌شود، ماموران سرویس امنیت فدرال روسیه در مرزهای ارمنستان با ترکیه و آذربایجان حضور دارند و ارمنستان همچنان عضو سازمان پیمان امنیت جمعی است.

آذربایجان بر سر دوراهی

با این حال، منطقه قفقاز جنوبی بدون شک تغییرات ژئوپلیتیکی قابل توجهی را تجربه می‌کند. جنگ دوم قره‌باغ و مذاکرات صلح متعاقب آن بین ارمنستان و آذربایجان، در کنار حرکت تدریجی گرجستان به سمت غرب، تحولات در این منطقه را تسریع کرده است. جهت‌گیری مجدد به سمت غرب توسط ارمنستان می‌تواند این فرآیندهای گسترده‌تر را تسریع کند. در صورت تحقق، دو کشور قفقاز جنوبی به جامعه غربی ملحق خواهند شد و باکو را با یک تصمیم حیاتی روبرو خواهند کرد: همسویی با روسیه یا غرب. اما باکو این دو فرآیند را ناسازگار نمی‌داند.

تا کنون، آذربایجان روابط خود را با غرب عمدتاً از طریق صادرات گاز خود به اروپا تقویت کرده است و جایگزینی برای عرضه روسیه ارائه می‌دهد. در عین حال، توانسته از تاثیر این موضوع بر روابط خود با مسکو جلوگیری کند. علاوه بر این، باکو با وجود حمایت قاطع از تمامیت ارضی اوکراین، به طرز ماهرانه‌ای از دشمنی با مسکو اجتناب کرده است. باکو در کنار حفظ روابط کاری با روسیه و مشارکت راهبردی با ترکیه، روابط قوی با اسرائیل، پاکستان و اخیراً با کشورهای عرب خلیج فارس نیز برقرار کرده است. اخیرا، آذربایجان همچنین تلاش‌هایی برای تقویت ارتباطات سیاسی و اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی انجام داده است و خود را به عنوان یک حلقه کلیدی در کریدور حمل‌ونقل بین قاره‌ای شرق به غرب معرفی کرده است.

تا به حال، غرب تا حد زیادی تحولات داخلی آذربایجان را نادیده می‌گرفت، اما این موضع ممکن است به زودی تغییر کند. رویدادهای اخیر مانند دستگیری خبرنگاران، سرکوب سازمان‌های غیردولتی مورد حمایت غرب از سوی مقامات و افزایش ظرفیت اروپا برای واردات گاز طبیعی مایع (LNG) به جای اتکا به حجم لوله‌های تامین‌کننده‌هایی مانند آذربایجان، می‌تواند باعث ایجاد تغییر نگرش شود. در حال حاضر نشانه‌های اولیه چنین تغییری وجود دارد. در 22 آوریل، دو قانونگذار آمریکایی پیش نویس لایحه‌ای مشابه قانون ماگنیتسکی را ارائه کردند که در آن تحریم‌هایی را علیه مقامات دولتی آذربایجان به اتهام پاکسازی قومی ارامنه قره‌باغ و همچنین دستگیری روزنامه‌نگاران و فعالان محلی پیشنهاد کرد.

اگرچه احتمال تبدیل این لایحه به قانون کم است، اما به طور بالقوه می‌تواند منجر به تکثیر پیش‌نویس قوانین مشابه در ایالات متحده و اروپا شود و آذربایجان را به کشوری منفور شبیه روسیه تبدیل کند.

ادغام کل قفقاز جنوبی در حوزه نفوذ اروپا چالش‌های مهمی را برای ایالات متحده و اتحادیه اروپا ایجاد می‌کند. یکی از ملاحظات کلیدی برای غرب این خواهد بود که مراقب اقداماتی باشد که می‌تواند در طول این فرآیند هر یک از کشورهای قفقاز جنوبی را دور کند. ادغام موفقیت آمیز منطقه در جامعه اروپایی به شدت به کاهش وابستگی اقتصادی و به ویژه انرژی آن به روسیه بستگی دارد. بنابراین، برای دستیابی به این هدف، غرب ممکن است با ترویج پروژه‌های انرژی با هدف تقویت ارتباط بین هر سه جمهوری قفقاز جنوبی، بیشترین موفقیت را کسب کند.