ابهام استراتژیک و گرگ و میش هسته‌ای تهران؛ آیا تل‌آویو تغییر رویکرد داده؟

به گزارش اکوایران، هم‌زمان با افزایش تنش‌ها در غزه و اوکراین و در سایه تمرکز جهانی بر این مسائل، ایران گام‌های بلندتری در توسعه برنامه هسته‌ای خود برداشته است.

به نوشته نیویورک تایمز، در چند هفته اخیر، ایران به طور چشمگیری سرعت تولید سوخت هسته‌ای خود را در تأسیسات زیرزمینی که نفوذ به آن تقریباً غیرممکن است، افزایش داده است. این ارتقای چشمگیر فناوری با تغییر نگران‌کننده دیگری برای غرب همراه شده است. به ادعای نیویورک‌تایمز، به نظر می‌رسد برای اولین‌بار، برخی از طبقه نخبگان حاکم ایران، از تأکید دیرینه خود مبنی بر صلح‌آمیزبودن برنامه هسته‌ای عقب‌نشینی کرده‌اند. در عوض، آن‌ها با حمایت غیرمستقیم و علنی از منطق داشتن بمب استدلال می‌کنند که تبادل اخیر موشک‌ها با اسرائیل، نیاز به قدرت بازدارندگی بسیار بیشتر را برجسته می‌سازد.

در صحبت با ده‌ها مقام آمریکایی، اروپایی، ایرانی و اسرائیلی و همچنین کارشناسان خارجی، تأثیر کلی این جهش آشکار می‌شود. تهران جایگاه خود به عنوان یک کشور آستانه هسته‌ای را تثبیت کرده، به گونه‌ای که بدون عبور از خط‌قرمز، به توانایی گریز هسته‌ای نزدیک شده است.

گرگ و میش هسته‌ای و تغییر رویکرد تل‌آویو

مقامات آمریکایی درباره که آیا ایران قصد برداشتن گام نهایی را دارد یا اینکه ماندن در آستانه هسته‌ای را برای خود ایمن‌تر و مؤثرتر می‌داند، اختلاف نظر دارند. این در حالی است که تهران آشکارا آخرین تعهدات خود به عنوان امضاکننده پیمان منع گسترش تسلیحات اتمی را رها نکرده است.

آن‌ها همچنین مدعی شده‌اند در حالی که ایران اکنون می‌تواند سوخت اورانیوم با غنای بالا را طی چند روز یا چند هفته تولید کند، اما استفاده غیرصلح‌آمیز از این سوخت همچنان به زمان قابل توجهی (شاید ۱۸ ماه) نیاز دارد.

با این حال، گسترش برنامه هسته‌ای ایران در حساس‌ترین مقطع زمانی رخ می‌دهد.

ایران شدیداً از عزم ایالات متحده برای جلوگیری از گسترش درگیری در خاورمیانه آگاه بوده و پیام‌های پشت‌پرده‌ای بین واشنگتن و تهران برای تأکید بر این مخاطرات رد و بدل شده است. به گفته یک مقام ارشد دولت بایدن، ایران می‌داند که گسترش جنگ چقدر خطرناک است.

با این حال، همانطور که یک دیپلمات اروپایی درگیر در بحث با تهران گفت، چند سال پیش و زمانی که منطقه هنوز روی چنین انبار باروتی قرار نداشت، اگر ایرانی‌ها در حال غنی‌سازی اورانیوم در سطح فعلی بودند، اسرائیل تقریباً مطمئناً گزینه‌های نظامی برای حمله به تأسیسات هسته‌ای این کشور را در نظر می‌گرفت.

بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل که در چندین مورد گذشته تا مرز صدور چنین دستوری پیش رفت، در مورد افزایش تحرکات اخیر ایران حرفی نزده، زیرا نگران جنگ غزه و خطر سرایت آن به درگیری کاملی با حزب‌الله لبنان است. با این حال، اکنون نشانه‌هایی از مقامات اسرائیلی دیده می‌شود که آن‌ها دوباره بر پیشرفت‌های اخیر ایران متمرکز شده‌اند.

آن‌ها همچنین بر تغییر رویکرد خود در مورد برنامه هسته‌ای ایران تمرکز کرده‌اند؛ برنامه‌ای که تل‌آویو، گاهی با مشارکت فعال ایالات متحده، در سال‌های اخیر سعی در فلج‌کردن آن داشته است.

در حالی که ایرانیان برای انتخاب رئیس‌جمهور جدید خود به پای صندوق‌های رأی رفته‌اند، ظاهراً مقامات ارشد تهران دیگر آن تضمین‌های همیشگی در مورد صلح‌آمیزبودن برنامه هسته‌ای را کنار گذاشته‌اند. یکی از مقامات نزدیک به مقامات عالی تهران اخیراً اعلام کرده که در صورت مواجهه با تهدیدی برای موجودیت کشور، «تهران دکترین هسته‌ای خود را بازنگری خواهد کرد».

منابع آگاه خبر دادند که در دیدارهای این هفته یوآو گالانت (وزیر دفاع اسرائیل) با آنتونی بلینکن (وزیر امور خارجه آمریکا) لوید آستین (وزیر دفاع ایالات متحده) و ویلیام برنز (مدیر سازمان سی‌آی‌اِی) افزایش فعالیت‌های هسته‌ای ایران را مطرح کرد.

در ماه آوریل، ایران به انتقام حمله اسرائیل به ساختمان کنسولگریش در دمشق، صدها موشک و پهپاد به سمت سرزمین‌های اشغالی شلیک کرد. این عملیات به یک تشدید جدی تبدیل شد. مقامات آمریکایی و کارشناسان خارجی نتیجه گرفته‌اند که ایرانیان احتمالاً از این ماجرا با این عزم بیرون آمده که کشور به بازدارنده‌ای قوی‌تر نیاز دارد.

حسین علیزاده، دیپلمات سابق ایرانی که در سال ۲۰۱۰ از حکومت جدا شد، گفت: «ایران پیام روشنی ارسال کرده که اگر فشار تحریم‌ها ادامه یابد، ترور فرماندهانش ادامه یابد و اگر واشنگتن یا اسرائیل تصمیم بگیرند فشار را بیشتر کنند، همه محدودیت‌ها را کنار خواهد گذاشت».

بر اساس ادعاهایی مبتنی بر آمار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که هنوز دسترسی محدودی به تأسیسات ایران دارد، این کشور اکنون اورانیوم کافی با عیار ۶۰ درصد غنی‌سازی کرده که بتواند طی چند روز یا هفته به گریز هسته‌ای برسد.

دیوید آلبرایت، کارشناس هسته‌ای در مصاحبه‌ای گفت که پس از پایان نصب سانتریفیوژهای جدید در تأسیسات زیرزمینی فردو، ایران می‌تواند ذخایر اورانیوم با غنای بالا را طی چند هفته یا چند ماه دو برابر کند.

ایالات متحده، آلمان، بریتانیا و فرانسه در بیانیه‌ای که روز دوشنبه منتشر شد، بر این مسئله تأکید کردند. این کشورها مدعی شدند: «ایران ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود را به سطوح بی‌سابقه‌ای برای کشوری بدون برنامه هسته‌ای نظامی افزایش داده و چنین فعالیت‌هایی توجیه غیرنظامی ندارد».

چرخش سانتریفیوژ و توافقی که هوا شد

۲۰۱۳ سالی بود که واشنگتن برای آخرین‌بار احساس کرد با یک بحران هسته‌ای واقعی با ایران روبروست؛ زمانی که باراک اوباما ویلیام جِنس برنز (مقام ارشد وقت وزارت خارجه) و جیک سالیوان (مشاور وقت امنیت ملی معاون رئیس‌جمهور) را مسئول بررسی امکان توافق با حسن روحانی کرد.

برنز و سالیوان که امروزه در نقش‌هایی کاملاً متفاوت، بازیگران کلیدی در تصمیم‌گیری در مورد برخورد آمریکا با توانمندی‌های در حال گسترش ایران هستند، با یک توافق شش‌ماهه برای مهار برنامه ایران در ازای کاهش تحریم‌ها ظاهر شدند. در پی آن، مذاکرات پر فراز و نشیبی برای توافقی دائمی انجام گرفت و برجام در اواسط سال ۲۰۱۵ حاصل شد.

بر اساس این توافق، ۹۷ درصد از سوخت هسته‌ای ایران به روسیه که آن زمان در کنار ایالات متحده، اتحادیه اروپا، بریتانیا، فرانسه، آلمان و چین برای جلوگیری از گریز هسته‌ای ایران کار می‌کرد، از کشور خارج شد.

اما همانطور که مذاکره‌کنندگان در آن زمان اذعان کردند، ضعف‌هایی در برجام وجود داشت.

ایران تأکید می‌کرد که تأسیسات غنی‌سازی اصلی خود را حفظ کند و در برابر درخواست‌های آمریکا و اروپا برای برچیدن آن‌ها مقاومت کرد. بنابراین تأسیسات زیرزمینی فردو باقی ماند و به چرخش مواد غیرهسته‌ای پرداخت؛ امتیازی که مذاکره‌کننده اصلی آمریکا در آن زمان، آن را «قرض تلخ» توصیف کرد.

همچنین سایت اصلی غنی‌سازی نطنز که بسیار به سطح نزدیکتر بوده و تخریب آن آسانتر است، دست‌نخورده باقی ماند. در حال حاضر، ایران در حال ساخت یک تأسیسات عمیق زیرزمینی در نطنز بوده، اما مقامات اطلاعاتی آمریکا تخمین می‌زنند که چندین سال طول خواهد کشید تا آماده شود.

در حالی که نیروی هوایی آمریکا و اسرائیل اغلب تمریناتی را برای بمباران فردو انجام داده و حتی ماکتی از این سایت را در صحرای نوادا ساختند، مقامات نظامی می‌گویند که برای رسیدن به آن عمق، به حملات مکرر و دقیقی با بزرگترین «بمب‌های سنگرشکن» ایالات متحده نیاز است.

با وجود تمام انتقادات جمهوری‌خواهان کنگره آن زمان به برجام، در ابتدا، ایران به مفاد آن پایبند بود و تولید خود را به مقادیر ناچیزی از سوخت هسته‌ای محدود کرد. بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مرتباً در رفت و آمد بوده دوربین‌های این آژانس نظارت شبانه‌روزی بر زنجیره انتقال سوخت ایران را داشتند.

علاوه بر این و به دور از چشم بازرسان، تهران سانتریفیوژهای آی‌آر-۶ جدید خود که قادر به تولید بسیار سریعتر سوخت نسبت به مدل آی‌آر-۱های قدیمی بودند را توسعه داد و برای روزی که طبق مفاد توافقنامه می‌توانست ماشین آلات جدید را نصب کند، آماده شد.

سپس دونالد ترامپ از توافق برجام خارج شد. او استدلال کرد که بازگرداندن تحریم‌ها، ایران را خواهد شکست و مدعی شد کرد که خود تهران برای توافق جدید پا پیش می‌گذارد.

ترامپ در هر دو مورد اشتباه می‌کرد. تهران به آرامی تأسیسات غنی‌سازی را دوباره فعال کرد، برخی از دوربین‌ها را برداشت و برخی از بازرسان را ممنوع‌الورود کرد. ایران همچنین غنی‌سازی تا ۶۰ درصدی را کلید زد که باعث شد نسبت به زمانی که برنز و سالیوان ۱۱ سال پیش برای مذاکرات مخفیانه اعزام شدند، این کشور در فاصله بسیار کمتری به گریز هسته‌ای قرار بگیرد.

تلاش دولت بایدن برای بازسازی عناصر کلیدی برجام در سال ۲۰۲۲ با شکست مواجه شد. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از سفری اخیر به تهران گفت که برجام اکنون مرده است. او اخیراً به یک روزنامه روس گفت: «هیچ‌کس آن را اعمال نمی‌کند، هیچ‌کس آن را دنبال نمی‌کند. در وین تلاش‌هایی برای احیای آن صورت گرفته است. اما متأسفانه، اگرچه این تلاش‌ها نسبتاً به موفقیت نزدیک بودند، اما به دلایلی که نمی‌دانم، شکست خوردند».

دنده‌معکوس دکترین هسته‌ای

تهران تأکید داشته که به دلیل فتوایی که در سال ۲۰۰۳ توسط رهبر انقلاب صادر شده، نمی‌تواند سلاح هسته‌ای بسازد یا از آن استفاده کند. مقامات آمریکایی اعتراف کرده‌اند هیچ مدرکی دال بر تلاش برای استفاده تسلیحاتی از اورانیوم با غنای بالا در ایران وجود ندارد.

برای ایران، خطرات حرکت به سمت توسعه تسلیحات هسته‌ای بسیار بالاست. در حالی که ایران برخی از دوربین‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برداشته یا غیرفعال کرده، ادعا شده که سرویس‌های اطلاعاتی اسرائیل، آمریکا و بریتانیا شدیداً در آن نفوذ کرده‌اند.

بازی موش و گربه با بازرسان و جاسوسان اسرائیلی و غربی سال‌هاست که ادامه دارد. اما گسترش اخیر برنامه هسته‌ای را می‌توان به پرتاب موشک‌ها در آوریل گذشته ردیابی کرد؛ زمانی که ایران و اسرائیل در آستانه جنگ قرار گرفتند. کمی پس از آن، سه مقام ارشد نزدیک به مقامات عالی ایران اعلام کردند که دکترین استفاده صلح‌آمیز ایران از انرژی هسته‌ای در صورت مواجهه با تهدیدی برای موجودیت این کشور قابل تجدیدنظر است.

مقامات مذکور شامل کمال خرازی (مشاور سیاست خارجی رهبری و وزیر خارجه سابق)، عباس عراقچی (دیپلمات برجسته‌ای که به عنوان معاون وزیر خارجه و مذاکره‌کننده هسته‌ای برای توافق برجام با قدرت‌های جهانی خدمت می‌کرد) و سردار احمد حق‌طلب (از اعضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که به عنوان فرمانده حفاظت و حراست از تأسیسات هسته‌ای ایران فعالیت می‌کند) بودند.

سردار حق‌طلب در سخنرانی اواسط ماه آوریل گفت: «اگر اسرائیل تأسیسات هسته‌ای ایران را تهدید کند، کاملاً ممکن و قابل‌تصور است که جمهوری اسلامی دکترین و سیاست‌های هسته‌ای خود را بازنگری کرده و مواضع قبلاً اعلام‌شده خود را تغییر دهد».

چند هفته بعد، خرازی به الجزیره گفت که ایران توانایی تولید بمب هسته‌ای را دارد، اما هنوز تصمیمی برای این کار نگرفته است. او گفت: «اگر موجودیت ایران مورد تهدید قرار گیرد، چاره‌ای جز وارونه‌کردن دکترین هسته‌ای خود نخواهیم داشت».

و در اواخر می، عراقچی در کنفرانسی در دوحه قطر گفت که حملات اسرائیل «می‌تواند دیگران را مجبور ساخته تا محاسبات امنیتی و مواضع هسته‌ای خود را دوباره ارزیابی کنند».

به گفته چهار مقام ایرانی آگاه، این اظهارات هماهنگ به نظر می‌رسید یا دست‌کم بازتاب مباحثه‌ای بود که در حال شکل‌گیری در حلقه‌های قدرت ایران درباره فرارسیدن زمان گذر هسته‌ای بود.

مهدی چادگانی‌پور، مشاور محمود احمدی‌نژاد در دوران ریاست‌جمهوریش گفت: «اختلافات عمیقی همچنان وجود دارد، اما در حال حاضر، بسیاری از ایرانیان شروع به باور و گفتن با صدای بلند کرده‌اند که ایجاد بازدارندگی هسته‌ای با توجه به همه تهدیداتی که با آن‌ها روبروییم، نه تنها یک استراتژی نظامی است، بلکه حکم عقل سلیم است».