ترامپ بازی تهران و خلیج فارس را بهم می‌زند؟

به گزارش اکوایران، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، به ویژه عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، از زمان ترور اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس در تهران، در تلاش بوده‌اند تا از تشدید درگیری غزه جلوگیری کنند.

هنیه ساعاتی پس از مراسم تحلیف مسعود پزشکیان، رئیس جمهور جدید ایران، ترور شد، که با حضور مقامات بلندپایه هر شش کشور شورای همکاری خلیج فارس برگزار شد، اقدامی مهم که نشان دهنده تغییر مثبت در روابط اعراب و ایران است.

در روزهای پس از ترور، مقامات شورای همکاری خلیج فارس و ایران در تماس‌های تلفنی و گفتگوهای دوجانبه متعددی از جمله در نشست اضطراری سازمان همکاری اسلامی در 7 اوت در جده شرکت کردند، نشستی که به درخواست ایران برگزار شد. سازمان همکاری اسلامی بیانیه‌ای قوی صادر کرد و اسرائیل را «کاملاً مسئول» این «حمله شنیع» دانست و آن را «نقض جدی» حاکمیت ایران خواند. در حالی که بنا بر گزارش‌ها، ایران درخواست‌های شورای همکاری خلیج فارس برای تعدیل واکنش خود به ترور هنیه را رد کرده است، کشورهای عربی ممکن است موفق شوند تهران را متقاعد کنند تا اقدامات تلافی جویانه خود را در پرتو مذاکرات احتمالی آتش‌بس جدید محدود کند.

با این حال، همسایگان عرب ایران نسبت به توانایی رئیس جمهور جدید برای تعدیل سیاست خارجی ایران، به ویژه حمایت آن از گروه‌های مقاومت در سراسر خاورمیانه، تردید دارند. ایران همواره به دنبال بهبود روابط با همسایگان عرب خود بوده و در عین حال از نیروهای منطقه‌ای حمایت می‌کند که نگرانی قابل توجهی را در بین همین همسایگان ایجاد کرده است.

به نوشته وبسایت اندیشکده مرکز استیمسون، با توجه به دشواری وخیم اقتصادی تحت تحریم‌ها و سوءمدیریت، وضعیت متشنج اجتماعی و سیاسی و انتقادات از ماهیت ایدئولوژیک سیاست خارجی ایران، مطالبات شدیدی برای اعتدال در داخل ایران نیز وجود دارد.

طیف باورها و رویکردها حتی در درون مجموعه سیاست خارجی ایران نیز گسترده است. اگر ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور سابق در جناح راست و سلف وی، حسن روحانی در جناح چپ قرار داشت، پزشکیان را می‌توان در بخش چپ میانه این طیف مشاهده کرد.

با این حال، حتی اگر پزشکیان بخواهد به عنوان یک اصلاح طلب حکومت کند، یک مجلس تندرو ممکن است جلوی وزرای اصلاح طلب یا برنامه سیاست خارجی کمتر ایدئولوژیک را بگیرد. تلاش پزشکیان برای اتخاذ رویکردی معتدل پیش از این با موانعی از جمله استعفای ناگهانی جواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین مواجه شده است. ظریف به عنوان معاون راهبردی رئیس جمهور منصوب شده بود اما به دلیل فشارهای داخلی از سمت خود کناره گیری کرد. بدون ظریف، ممکن است کار پزشکیان برای دنبال کردن یک سیاست خارجی معتدل دشوارتر باشد.

وزیر خارجه جدید؟

همان‌گونه کهپانتظار می‌رفت، عباس عراقچی که معاون ارشد ظریف بود، توانست تصدی وزارت خارجه ایران را کسب کند. در حالی که عراقچی در دوره پیشین خود به ندرت درگیر مسائل مربوط به خاورمیانه بود، از سال 2013 تا 2021 یکی از مذاکره کنندگان کلیدی هسته‌ای بود. عراقچی در سمت دبیری شورای راهبردی روابط خارجی از سال 2021 تا کنون، درگیر مذاکرات حول روابط ایران و شورای همکاری خلیج فارس بود، از جمله گفتگوهای ایرانی و عربی که در سال‌های 2022 و 2023 در دوحه و در ماه می 2024 در تهران برگزار شد.

رویکرد عراقچی به منطقه تا حدودی شبیه رویکرد ظریف است، اما با روابط نزدیک‌تر با سپاه و بار منفی کمتر در داخل.

هم روحانی و هم ظریف تلاش‌های مشترکی برای بهبود روابط با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس انجام دادند، اما فضای منطقه در آن زمان - در آستانه برنامه جامع اقدام مشترک 2015 و پس از خروج دولت ترامپ از برجام در سال 2018 که اقدامات متقابل ایران را برانگیخت - مانع از پیشرفت معنادار شد. در دوران ریاست جمهوری روحانی، تنش‌ها به ویژه با عربستان سعودی، بحرین، کویت و امارات همچنان بالا بود.

ظریف اغلب اعلام می‌کرد که همسایگان اولویت ایران هستند و سعی کرد از طریق طرح پیشنهادی خود برای صلح هرمز (HOPE) زمینه را برای گفتگوهای منطقه‌ای فراهم کند. عمان و قطر متقابلاً به این تماس پاسخ دادند، اما سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بیشتر نگران اقدامات سپاه پاسداران در منطقه بودند و روحانی و ظریف را فاقد نفوذ بر تصمیم‌گیری ایران می‌دانستند. آن‌ها همچنین از تعامل مستقیم ایران با ایالات متحده در جریان مذاکرات هسته‌ای ناراحت بودند و نگران بودند که این توافق انزوای ایران توسط غرب را کاهش دهد.

حتی قبل از اجرای برجام در ژانویه 2016، عربستان سعودی و بحرین همه روابط خود را با ایران قطع کرده بودند، در حالی که امارات و کویت به دنبال واکنش عربستان به حمله به سفارت این کشور در تهران، روابط خود را کاهش دادند. تنش‌های منطقه‌ای در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ به بالاترین حد خود رسید و منطقه شاهد حملات نظامی متعاقب، از جمله به کشتی‌ها در خلیج فارس و تأسیسات نفتی در شبه جزیره عربستان بود. ترور ژنرال ایرانی، قاسم سلیمانی توسط ایالات متحده، همراه با درگیری‌ها در یمن، عراق و سوریه، روابط را بیشتر تیره کرد.

چرخش اعراب

با این حال، زمانی که تنش‌ها به اوج خود رسیده بود و پیامدهای وخیم آن درک شده بود، بازیگران منطقه‌ای سیاست‌های خود را به نفع دیپلماسی و گفتگو باز تنظیم کردند. این درک جمعی وجود داشت که برنامه‌های توسعه بلندپروازانه و چشم‌اندازهای ملی نمی‌توانند در سایه درگیری‌های نظامی در خلیج فارس موفق شوند.

با پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری 2020 آمریکا و روی کار آمدن رئیسی به عنوان رئیس جمهور ایران، فرصت جدیدی برای دیپلماسی مستقیم به وجود آمد. رئیسی به عنوان یک چهره محافظه‌کار، نگرانی اصلی اعراب در تعامل با تهران را تا حدودی حل کرد، زیرا اعراب دیگر نگران دوگانگی در رویکرد ایران نبودند. علاوه بر این، با پایان یافتن درگیری داخلی شورای همکاری خلیج فارس با قطر در همان زمان، در شورای همکاری خلیج فارس اجماعی برای برقراری ارتباط با تهران وجود داشت. عربستان سعودی، امارات و کویت روابط دیپلماتیک خود را با ایران از سر گرفتند و مقدمات احیای روابط ایران با بحرین فراهم شد. در ماه مه، هر شش کشور شورای همکاری خلیج فارس پس از کشته شدن ابراهیم رئیسی در سقوط هلیکوپتر، نامه‌های تسلیت خود را به ایران ارسال کردند. آن‌ها همچنین هیئت‌های بلندپایه‌ای را به مراسم تشییع جنازه رئیس جمهور سابق اعزام کردند.

از سال 2021، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به صورت فردی و جمعی از احیای توافق هسته‌ای، لغو تحریم‌ها و تعامل عمیق‌تر با ایران حمایت کرده‌اند. سند چشم انداز شورای همکاری خلیج فارس برای امنیت منطقه‌ای که در مارس 2024 منتشر شد، همچنین خواستار «افزایش همکاری اقتصادی بین کشورهای منطقه به روشی است که در خدمت منافع گفتگو، ارتباط و ایجاد پل باشد».

با وجود این تعهدات، مجموع تجارت غیرنفتی بین شش کشور شورای همکاری خلیج فارس و ایران در سال مالی منتهی به مارس 2023 حدود 26.41 میلیارد دلار بود که کسری از پتانسیل آن است. برای کسانی که ترجیح می‌دهند تعاملات اقتصادیشان با تهران را گسترش دهند، لغو تحریم‌های ثانویه ایالات متحده امری کلیدی است.

اهداف منطقه‌ای آمریکا

در همین حال، ایالات متحده به دنبال گسترش توافق آبراهام برای عادی سازی روابط بین اسرائیل و عربستان سعودی و ایجاد یک ائتلاف ضد ایران از طریق ابتکاراتی مانند اتحاد دفاع هوایی خاورمیانه یا اتحاد آبراهام پیشنهادی بنیامین نتانیاهو است. ایالات متحده همچنین ادغام منطقه‌ای را از طریق کریدور هند-خاورمیانه-اروپا (IMEC) تبلیغ کرده است، که عملاً ایران را دور می‌زند تا خلیج فارس را به اسرائیل و فراتر از آن متصل کند. علاوه بر این، ایالات متحده پیشنهاد امضای یک پیمان دفاعی دوجانبه با عربستان سعودی را داده که شامل کمک در ایجاد برنامه انرژی هسته‌ای عربستان می‌شود. هدف اعلام شده آمریکا محدود کردن نفوذ اقتصادی فزاینده چین در منطقه، در کنار مقابله با ایران است.

با این حال، روایت وجود یک ائتلاف رسمی ضد ایران هم با بیانیه‌ها و هم با اقدامات شورای همکاری خلیج فارس در تضاد است. برای عربستان سعودی و همچنین بحرین و امارات، عادی سازی با اسرائیل با گسترش دامنه راهبردی آن‌ها، گسترش مشارکت‌های امنیتی و اقتصادی و دستیابی به راه حلی برای مسئله فلسطین مرتبط است و نه لزوما برای مقابله با ایران. پس از اکتبر 7 سال 2023، وضعیت خاورمیانه به طور گسترده و تحولات بعدی، محدودیت‌های مقابل اهداف آمریکا و اسرائیل در منطقه را به نمایش گذاشته است.

حتی اگر ترامپ به کاخ سفید بازگردد، به نظر نمی‌رسد کشورهای شورای همکاری خلیج فارس مشتاق بازگشت به دوران حداکثر خصومت منطقه‌ای باشند و احتمالاً برای تقویت دیپلماسی منطقه‌ای تلاش خواهند کرد. در حالی که تنش‌زدایی کنونی با ایران شکننده است، به نظر می‌رسد همه بازیگران منطقه‌ای قصد دارند این تعامل دیپلماتیک را حفظ کنند، اگر نگوییم گسترش دهند. مهمتر از همه، هیچ کشوری در منطقه نمی‌خواهد به جنگ دیگری کشیده شود. این امر به کشورها انگیزه می‌دهد تا مسئله هسته‌ای ایران را حل کنند و همچنین به آتش بس غزه دست یابند.

پزشکیان مطمئناً تلاش خواهد کرد تا روابط با همسایگان عرب ایران را تقویت کند، تلاش‌های احتمالی برای ایجاد یک اتحاد ضد ایرانی را خنثی کند و دیپلماسی اقتصادی و همگرایی منطقه‌ای را فعالانه دنبال کند. او چند روز پیش از تحلیف خود در مقاله‌ای که به زبان عربی منتشر شد، نوشت: «دست دوستی و برادری را به سوی همه همسایگان و کشورهای منطقه دراز می‌کنم تا حرکتی واقعی و جدی در روند همکاری‌ها آغاز کنیم.»