به گزارش اکوایران، روسیه در حال ارتقاء همکاری‌های نظامی-فضایی خود با جمهوری اسلامی ایران به سطح کیفی جدیدی است. تهران به‌دنبال بهره‌برداری از انزوا و تحریم‌های مسکو از سوی غرب است تا به فناوری‌های پیشرفته نظامی روسیه دست یابد.

این روند از ماه اوت ۲۰۲۲ آغاز شد، زمانی که روسیه ماهواره خیام ایران را از یک ایستگاه پرتاب فضایی در قزاقستان به مدار فرستاد. این ماهواره‌ی سنجش از دور، از پایگاه فضایی بایکونور با استفاده از پرتابگر «سویوز-۲.۱ب» روسیه به فضا پرتاب شد.

به نوشته وبسایت اندیشکده مرکز استیمسون، در غرب، این اقدام نگرانی‌هایی را در خصوص استفاده‌های نظامی و اطلاعاتی از این ماهواره ایجاد کرد. این پرتاب با توافقی در دسامبر ۲۰۲۲ همراه بود که بر اساس آن روسیه به همکاری با ایران در زمینه ساخت ماهواره‌های اکتشافی و مخابراتی، انجام آزمایشات و آموزش‌های مشترک، ایجاد زیرساخت‌های آزمایشگاهی و حتی ساخت پایگاه‌های پرتاب می‌پردازد.

در اوایل ۲۰۲۳، شرکت فضایی دولتی روسیه، روسکاسموس، اعلام کرد که با دو شرکت ایرانی، «صهاب» و «اسپیس امید»، یادداشت‌های تفاهم همکاری در زمینه خدمات پرتاب امضا کرده است. گرچه این دو شرکت به‌عنوان نهادهای خصوصی شناخته می‌شوند، اما در واقع تحت مالکیت دولت ایران هستند. یک ماهواره ایرانی که توسط شرکت‌های روسی ساخته شده بود، در فوریه ۲۰۲۳ از پایگاه فضایی وُستوشنی به فضا پرتاب شد، و در اکتبر ۲۰۲۴، ایران دو ماهواره تولیدی خصوصی را به روسیه فرستاد که در نوامبر در مدار زمین قرار گرفتند.

ساخت پایگاه فضایی و فرستادن انسان به فضا

آخرین پرتاب، بخشی از برنامه فضایی وسیع‌تر ایران است که هدف آن گسترش توانایی‌های سنجش از دور است. تهران همچنین اعلام کرده که تا مارس ۲۰۲۵، سه ماهواره دیگر را به فضا خواهد فرستاد تا در شرایط بحرانی داده‌های لازم را جمع‌آوری کند. علاوه بر این، ایران قصد دارد تا سال ۲۰۲۸، پایگاه فضایی چابهار را در جنوب شرق کشور تکمیل کرده و فردی را به فضا بفرستد. مرکز فضایی چابهار قرار است بزرگ‌ترین پایگاه پرتاب فضاپیما در آسیای غربی باشد. نزدیکی این مرکز به خط استوا، پرتاب فضاپیماها را تسهیل کرده و مصرف سوخت را کاهش می‌دهد. ایران ممکن است برای انجام مأموریت انسانی به پشتیبانی اضافی از سوی روسیه نیاز داشته باشد.

ماهواره‌بر قائم

پیشرفت‌های فضایی همزمان با پیشرفت‌های سریع برنامه هسته‌ای ایران اتفاق می‌افتد که نگرانی‌هایی را در میان کارشناسان ایجاد کرده است، چرا که ممکن است ایران از وضعیت آستانه‌ای عبور کرده و به سمت گریز هسته‌ای حرکت کند. در اینجا نیز نگرانی‌هایی وجود دارد که روسیه، که پیشتر با کشورهای غربی برای جلوگیری از پیشرفت هسته‌ای ایران همکاری می‌کرد، ممکن است تخصص خود را در این زمینه ارائه دهد یا حداقل مانع ایران از پیوستن به باشگاه کشورهای هسته‌ای نشود.

همکاری در زمینه فناوری فضایی به دو دهه پیش، یعنی سال ۲۰۰۵، باز می‌گردد، زمانی که پرتابگر «کاسموس-۳ام» از پایگاه فضایی پلسِتسک روسیه به فضا پرتاب شد و نخستین ماهواره ایران - ماهواره سنجش از دور زمین سینا-۱ - را به مدار فرستاد. در اوت ۲۰۱۵، شرکت روسی VNIIEM به همراه کنسرسیوم علمی و تولیدی BARL یک توافق‌نامه مقدماتی با شرکت ایرانی «بنیان دانش شرق» برای توسعه، ساخت و بهره‌برداری از یک سیستم فضایی برای سنجش از دور زمین امضا کردند.

افزایش تمایل به همکاری

ممکن است روسیه پس از تصمیم ایران برای همکاری نظامی در جریان جنگ در اوکراین، نسبت به گسترش همکاری‌ها در زمینه فضا آماده‌تر شده باشد. در جریان بازدید رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، از روسیه، یک شراکت استراتژیک طولانی‌مدت بین مسکو و تهران امضا خواهد شد، که عمق شراکت جامع میان دو کشور را که از اوایل دهه ۲۰۰۰ آغاز شده بود، نشان می‌دهد. این دو کشور توافق اولیه خود را چندین بار تمدید کرده‌اند، اما بر لزوم تجدید این سند تأکید کرده‌اند تا بهتر بازتاب‌دهنده تغییرات در عرصه جهانی باشد. همکاری‌های فضایی احتمالاً یکی از ارکان اصلی توافق جدید خواهد بود.

با وجود اختلافات گاه‌به‌گاه میان دو کشور، ایران همچنان به بهره‌برداری از تخصص روسیه در زمینه فضایی پایبند است. تهران همچنان به توانایی‌های پیشرفته مسکو، از جمله استفاده از تاسیسات فضایی روسیه و قزاقستان، تکیه دارد و در تلاش است تا ظرفیت پرتاب ماهواره‌های سنگین‌تر را به‌طور مستقل توسعه دهد.

اهداف فضایی ایران فراتر از کاوش‌های علمی است و اهداف ژئوپولیتیکی و امنیتی وسیع‌تری را شامل می‌شود، نظیر مقابله با تهدیدات احتمالی از سوی قدرت‌های غربی. یکی از حوزه‌های کلیدی تمرکز، دستیابی به استقلال بیشتر در فناوری‌های ارتباطات و ناوبری است. مقامات ایرانی بارها بر اهمیت تقویت قابلیت‌های پخش ماهواره‌ای و مخابراتی کشور تأکید کرده‌اند.

به عنوان مثال، وابستگی به سیستم موقعیت‌یابی جهانی (GPS) که تحت کنترل ایالات متحده است، توسط تهران به عنوان یک آسیب‌پذیری عمده تلقی می‌شود. مقامات ایرانی نگرانند که در دوره‌های تنش‌های شدید، واشنگتن ممکن است دسترسی ایران به این سیستم را محدود یا مسدود کرده و زیرساخت‌های حیاتی و امنیت ملی کشور را به خطر بیندازد. این نگرانی‌ها توضیح می‌دهند که چرا تهران تصمیم به ایجاد سیستم ناوبری ماهواره‌ای خود مشابه سیستم ناوبری ماهواره‌ای جهانی روسیه (GLONASS) گرفته است، که هدف آن کاهش آسیب‌پذیری‌های روسیه است.

ماهواره ثریا

اولین گام ایران به سوی استقلال در ناوبری، ایجاد «هدی» بود، یک سیستم موقعیت‌یابی محلی که در سال ۲۰۱۶ توسعه یافت. با این حال، این سیستم در حال حاضر پوشش کامل ملی ندارد و از لحاظ قابلیت‌ها محدود است. دستیابی به یک سیستم ناوبری ماهواره‌ای بومی و کاملاً عملیاتی یک تلاش بلندمدت است که نیازمند سرمایه‌گذاری و پیشرفت‌های تکنولوژیکی قابل توجهی است تا پوشش‌دهی در داخل ایران و احتمالاً فراتر از مرزهای آن فراهم شود.

هم‌راستایی استراتژیک

همکاری تهران و مسکو در اکتشافات فضایی نشان‌دهنده هم‌راستایی استراتژیک رو به رشد، با وجود انتقادات بین‌المللی است. برای ایران، منابع و تخصص فنی روسیه همچنان برای غلبه بر محدودیت‌های داخلی کشور ضروری است. در همین حال، مسکو این شراکت را فرصتی برای تقویت روابط با یک متحد کلیدی در میان انزوای خود از کشورهای غربی می‌بیند.

در حالی که ماهواره خیام و برنامه فضایی گسترده‌تر ایران عمدتاً از منظر کاربردهای نظامی و اطلاعاتی آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرند، اهمیت آن‌ها فراتر از عرصه استراتژی ژئوپلیتیکی است. در حالی که تهران تلاش می‌کند استقلال بیشتری در حوزه فناوری به‌دست آورد و آسیب‌پذیری‌های خود را در برابر فشارهای غرب کاهش دهد، تلاش‌های فضایی آن - و وابستگی به مسکو - احتمالاً همچنان برای اهداف بلندمدت محوری خواهد بود. از آنجا که ایالات متحده نهادهای فضایی ایران را تحریم کرده است، همکاری با روسیه یک مسیر حیاتی فناوری برای تهران محسوب می‌شود.

هنوز مشخص نیست که آیا این شراکت می‌تواند فشارهای بین‌المللی و تنش‌های میان مسکو و تهران را تحمل کند، و آیا ایران می‌تواند به خواسته خود برای استقلال بیشتر در فناوری‌های فضایی و ناوبری دست یابد. اما در حال حاضر، همکاری با روسیه همچنان یک مسیر حیاتی برای پیشبرد منافع استراتژیک جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌آید.