پس‌لرزه استراتژیک سقوط اسد در قفقاز جنوبی؛ اردوغان و علی‌اف برای تصرف کریدور ضدایرانی هم‌دست می‌شوند؟

به گزارش اکوایران، قدرت‌گیری هیئت تحریرالشام در سوریه نگرانی‌ها را در مورد گسترش جاه‌طلبی‌های ترکیه فراتر از کشورهای عربی، به‌ویژه به قفقاز جنوبی، افزایش داده است. با توجه به این‌که بازیگران اصلی در سوریه - ایران، روسیه و ترکیه - در میدان قفقاز جنوبی نیز فعال هستند، خطر فزاینده‌ای وجود دارد که رقابت آن‌ها به درگیری آشکار تبدیل شود.

به نوشته امواج مدیا، از نگاه ایران، نگرانی اصلی پیرامون حمله غافلگیرکننده‌ای به استان جنوبی سیونیک ارمنستان از سوی آذربایجان - با حمایت ترکیه -  برای ایجاد کریدور جنجالی زنگزور است. این پروژه ترانزیتی که تهران به شدت مخالف آن است - زیرا مرز زمینی ایران و ارمنستان را قطع می‌کند - به دنبال اتصال سرزمین اصلی آذربایجان و منطقه محصور نخجوان، به ترکیه است. در زمانی که خطوط تأمین ایران به هم‌پیمانانش در شام تحت تهدید است، کریدور زنگزور بیشتر تهران را منزوی کرده و عملاً نقش آن را در قفقاز جنوبی به حاشیه می‌برد.

اگرچه مقامات آذربایجان تلاش می‌کنند مرز ارمنستان را برای ایران کم‌اهمیت جلوه دهند، اما واقعیت‌های موجود تصویر متفاوتی ترسیم می‌کند. گزارش شده که آنکارا و باکو برای کامیون‌های ایرانی در حال عبور موانعی ایجاد کرده‌اند. در تلافی اقدام تهران برای مبارزه با قاچاق سوخت از طریق وادار کردن کامیون‌های خارجی به پرداخت عوارض گمرکی معادل سوخت موجود در باک‌های خود، ترکیه از دسامبر 2024 شروع به وضع مالیات‌های سنگین سوخت بر کامیون‌های ایرانی کرد. در همین حال، گزارش‌ها حاکی از آن است که آذربایجان گذرگاه‌های مرزی آستارا (ایران-آذربایجان) و پلدشت (ایران-نخجوان) را به روی کامیون‌ها از همسایه جنوبی خود بسته است.

این فشار نشان‌دهنده خطرات بزرگتری است که تهران با آن روبروست. اگر کریدور زنگزور به واقعیت بپیوندد، استفاده از مسیرهای ترانزیتی ایران به اروپا و روسیه از طریق قفقاز به طور کامل به موافقت اتحاد آذربایجان و ترکیه وابسته خواهد شد.

فشار دوباره برای کریدور زنگزور

اگرچه باکو رسماً درخواست خود برای کریدور زنگزور را از مذاکرات صلح با ارمنستان کنار گذاشته است، اما از پیگیری این پروژه دست برنداشته است. به‌ دنبال حمله سریع باکو در سپتامبر 2023 برای تصرف تمام قره‌باغ، به نظر می‌رسید که پروژه زنگزور از دستور کار خارج شده باشد، و کار روی مسیر جایگزینی آغاز شد. کریدور ارس که از ایران می‌گذرد، به‌گونه‌ای طراحی شده است که از قطع ارتباط بین ارمنستان و ایران جلوگیری کند.

با این حال، در مصاحبه‌ای در ماه گذشته، رئیس‌جمهور آذربایجان، الهام علی‌اف، لحن قوی‌تری اتخاذ کرده و تغییرات اساسی در مواضع خود اعمال کرد و اعلام کرد: «کریدور زنگزور باید گشوده شود و خواهد شد. هرچه زودتر ارمنستان این را درک کند، بهتر است.» او همچنین هشدار داد که ایروان نباید «به عنوان یک مانع جغرافیایی بین ترکیه و آذربایجان عمل کند.» در همین حال، مقامات ترکیه بار دیگر در مورد ضرورت گشودن کریدور زنگزور صحبت کرده‌اند.

پس از شکست در جنگ 2020 با آذربایجان بر سر قره‌باغ، معماری امنیتی شکننده ارمنستان احتمالاً به‌تنهایی نمی‌تواند حمله دیگری را  از سوی آذربایجان تحمل کند. در سال 2022، باکو حملاتی به جنوب شرقی ارمنستان انجام داد و مناطقی را تصرف کرد و همزمان ایروان را به تغییر توافقات و ممانعت از گشایش مسیرهای ارتباطی و ترانزیتی متهم کرد.

به پیروی از ایران، فرانسه با تأسیس یک کنسولگری در استان سیونیک واکنش نشان داد و اتحادیه اروپا نیز یک ماموریت نظارتی غیرنظامی (EUMA) به مناطق مسکونی ارمنستان در امتداد مرز آذربایجان اعزام کرد و وضعیت حساس امنیتی را به رسمیت شناخت. تهران همچنین در سال‌های 2021 و 2022 در نزدیکی مرزهای شمالی خود تمرینات نظامی پی‌درپی انجام داد که به عنوان یک بازدارنده برای تمایل باکو به استفاده از زور در دستیابی به اهدافش عمل کرد.

حال به نظر می‌رسد آذربایجان رویکرد خود را بازنگری کرده است و از تغییرات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ روسیه در اوکراین، تغییرات در دولت ایالات متحده و همچنین عقب‌نشینی‌های ایران در کنار دستاوردهای ترکیه در منطقه بهره‌برداری می‌کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که باکو همچنین شروع به میانجی‌گری بین شرکای اسرائیلی و ترکی خود کرده است که این امر دست آذربایجان را در مقابل تهران تقویت خواهد کرد. در همین حال، اروپا که تقسیم شده و منفصل است، قادر به تدوین یک استراتژی منسجم برای دفاع از ایروان به‌طور معنادار نیست.

همزمان، علی‌اف مطالبات خود را تشدید کرده و خواستار پایان همکاری‌های دفاعی ارمنستان با هم‌پیمانانش همچون فرانسه و هند شده است. این در حالی است که به نظر می‌رسد رئیس‌جمهور آذربایجان بر این باور است که دولت انزواگرای دونالد ترامپ شرایط مساعدی را برای پیشبرد جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای او فراهم می‌کند. در نبود حمایت کافی از خارج، این عوامل ممکن است ایروان را به این فکر بیندازد که برای محافظت از خود در برابر تهدید قریب‌الوقوع حمله، خواسته‌های باکو را بپذیرد - که شامل تحقق کریدور زنگزور نیز می‌شود.

چالش‌های استراتژیک ایران

ایران که هم‌اکنون با مجموعه‌ای از چالش‌ها در قفقاز جنوبی روبرو است، با منافع هم‌پوشان روسیه با آذربایجان و ترکیه موقعیت پیچیده‌تری پیدا کرده است. مسکو کریدور زنگزور را به عنوان یک مسیر ترانزیتی جدید به ترکیه می‌بیند و آن را فرصتی برای تضعیف نفوذ غرب در این منطقه قلمداد می‌کند.

روسیه با استناد به توافق‌نامه سه‌جانبه با ارمنستان و آذربایجان در نوامبر 2020، این ایده را دنبال کرده که کریدور ترانزیتی جنجالی باید تحت کنترل نیروهای روسی قرار گیرد. ایران به شدت با گشایش پروژه زنگزور مخالفت کرده و عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در پاییز گذشته اعلام کرد که هر تهدیدی برای تمامیت ارضی همسایگان ایران یا تغییر مرزهای آن‌ها «کاملاً غیرقابل قبول» است. در حالی که مسکو در چارچوب معاهده جامع شراکت استراتژیک خود با تهران، تبلیغ آشکار برای کریدور را کاهش داده است، اما مخالف تلاش‌های اتحاد آنکارا-باکو برای پیشبرد این پروژه نیست.

پس از جنگ 2020 بر سر قره‌باغ، ایران رویکردی امنیتی را نسبت به قفقاز جنوبی اتخاذ کرد که ناشی از نگرانی نسبت به جاه‌طلبی‌های آذربایجان-ترکیه و حضور فزاینده اسرائیل در نزدیکی مرز شمال غربی خود بود. به ادعای امواج مدیا، در آن زمان، سپاه پاسداران نقش برجسته‌تری در شکل‌دهی به سیاست‌های منطقه‌ای ایران ایفا می‌کرد و اغلب وزارت خارجه را تحت‌الشعاع قرار می‌داد. اما از سال 2023، گفت‌وگوهای سطح بالا و همکاری در پروژه‌های اقتصادی جدید، رابطه آذربایجان و ایران را احیا کرده است.

با این حال، تهران کاملاً آگاه است که تحقق کریدور زنگزور می‌تواند دستاوردهای استراتژیک آن را تضعیف کند، به ویژه کریدور ارس را. چنین تحولی همچنین ممکن است تهدیدی برای کریدور حمل و نقل و ترانزیت بین‌المللی خلیج فارس-دریای سیاه ایجاد کند که یک مسیر چندوجهی کلیدی است که ایران را به ارمنستان، گرجستان و در نهایت از طریق دریای سیاه به اروپا متصل می‌کند. کریدور خلیج فارس-دریای سیاه با دور زدن آناتولی ترکیه، راهی جایگزین به بازارهای اروپایی برای تهران فراهم می‌آورد و این امکان را به ایران می‌دهد که از ترانزیت صادرات هند به اروپا از طریق ایران، درآمد کسب کند.

برای جلوگیری از تکرار وضعیت مشابهی که در سوریه با سقوط ناگهانی اسد با آن مواجه شد، ایران از پیش کانال‌های دیپلماتیک خود را فعال کرده است. علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، ماه گذشته پس از سفری به آذربایجان، به ارمنستان سفر کرد. دیدار احمدیان با علی‌اف درست یک روز پس از آن صورت گرفت که آذربایجان تهدیدات خود را برای فعال‌سازی اجباری کریدور زنگزور تکرار کرد. در جریان این دیدار، احمدیان بر مخالفت ایران با هرگونه «تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه» تأکید کرده و اظهار داشت که «هیچ چیزی نمی‌تواند روابط قوی ارمنستان و ایران را تضعیف کند یا تغییر دهد.» گفتنی است که تهران و ایروان همچنین در حال کار بر روی یک سند شراکت استراتژیک جامع هستند.

در طول تمرینات نظامی 2022، در حالی که تنش‌ها با باکو افزایش یافته بود، سپاه پاسداران عبور از رودخانه ارس در امتداد مرز ایران و ارمنستان را شبیه‌سازی کرد و آمادگی خود را برای اعزام نیرو به سیونیک در واکنش به حمله احتمالی آذربایجان را نشان داد. با این حال، حدود دو سال بعد، مشخص نیست که آیا تهران مایل است به صورت نظامی از ایروان دفاع کند یا خیر. آنچه که واضح است، این است که وضعیت شکننده بین آذربایجان و ایران به‌طور پیوسته در حال از هم گسستن است و این دو همسایه دوباره در مسیر تقابل قرار دارند. در حال حاضر، به نظر می‌رسد در حالی که ایران به دنبال حفظ منافع خود در قفقاز جنوبی در شرایط دشوار خاورمیانه است، سال 2025 برای تهران سالی چالش‌برانگیز خواهد بود.