پس‌لرزه‌های ترور هنیه برای دیپلماسی اروپایی پزشکیان؛ توافق بر می‌گردد؟

به گزارش اکوایران، یک قربانی کم‌تر مورد توجه قرار گرفته شده ترور اسماعیل هنیه توسط اسرائیل می‌تواند احتمال از سر گیری دیپلماسی ایران با ایالات متحده و اتحادیه اروپا باشد.

به نوشته الدار ممدوف برای وبگاه استیمسون، مقامات ایران وعده انتقام ترور اسماعیل را داده‌اند. تشدید بیشتر تنش‌ها بین ایران و محور مقاومت با اسرائیل و متحدانش، اروپایی‌ها را مجبور کرده که طرف اسرائیل را بگیرند و احتمالاً دیپلماسی با دولت جدید تهران را قبل از اینکه حتی فرصتی برای شروع داشته باشد، به حاشیه براند.

بی‌اشتهایی بروکسل به دیپلماسی

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران در تحلیف خود متعهد به عادی‌سازی روابط ایران با جهان شد که نشان‌دهنده نیاز تهران به کاهش تحریم‌های خفه‌کننده اقتصادی است. نظرات او بر دیدگاهی استوار بود که اندکی پس از پیروزیش در انتخابات ترسیم کرد. در حالی که شکاف با اروپا بر سر برنامه هسته‌ای ایران، همکاری نظامی با روسیه، اختلافات بر سر جنگ غزه و... عمیق است، اما پزشکیان نقاطی را مشخص کرده که همکاری در آن امکان‌پذیر خواهد بود؛ از جمله تجارت، امنیت انرژی، مسیرهای ترانزیت، محیط‌زیست و مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر.

حضور فعالانه محمدجواد ظریف در کمپین انتخاباتی پزشکیان و احتمال انتصاب عباس عراقچی به وزارت امور خارجه کشور، شاهد بیشتری بر قصد رئیس‌جمهور جدید در تعامل با غرب است. ظریف و عراقچی از معماران اصلی برجام بودند. رهبر انقلاب نیز در مراسم تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری، سخنان آشتی‌جویانه مشابهی ایراد کرد.

با این حال، ترور ۳۱ جولای اسماعیل هنیه در یک مهمانخانه تحت حفاظت قوی در تهران خطر خروج از این دستورکار و توانمندسازی مجدد تندروهای ایرانی و بی‌اعتبارکردن ایده مذاکره با غرب را برانگیخت.

به نظر می‌رسد واکنش اولیه اروپا نیز دیدگاه‌های تندروها را تأیید کند.

آنالنا باربوک، وزیر امور خارجه آلمان در درخواست‌های خود از همه طرف‌ها برای خویشتنداری، مشخصاً از ایران نام برد. بریتانیا و فرانسه نیز در جلسه اضطراری شورای امنیت سازمان ملل متحد در ۳۱ جولای، ایران را به عنوان حامی حماس و مسئول تشدید خطرناک تنش‌ها در منطقه دانستند.

حتی قبل از ترور هنیه، تلاش‌ها برای دیپلماسی مجدد با مشکل مواجه شده بود. از سوی اروپا، سخنگوی سرویس اقدام خارجی اروپا (EEAS) به ریاست جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه در امور خارجه به پزشکیان تبریک گفت و آمادگی برای گفتگو «در راستای سیاست تعامل انتقادی اتحادیه اروپا» را اعلام کرد. انریکه مورا، معاون دبیرکل EEAS و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای اتحادیه اروپا در مراسم تحلیف پزشکیان شرکت کرد. او با عراقچی دیدار داشت و در پلتفرم اکس نوشت: «خوشحالم که در فصل جدیدی برای ایران، دوباره با عراقچی دیدار کردم. مشتاقانه منتظر همکاری مجدد با او هستم».

فدریکا موگرینی، سلف بورل در مراسم تحلیف حسن روحانی در سال ۲۰۱۷ حضور داشت. اما حتی این گام کوچک برای اعزام مورا این‌بار در برخی محافل اتحادیه اروپا باعث خصومت شد. سخنگوی امور خارجه محافظه‌کاران و اصلاح‌طلبان اروپایی (گروه راست افراطی در پارلمان اروپا) نامه‌ای سرگشاده به بورل ارسال کرد و از او خواست تا در تصمیمش به اعزام مورا تجدید نظر کرده و به طور کلی، خط‌مشی سخت‌تری در قبال ایران اتخاذ کند. هانا نومان از حزب سبز، رئیس جدید هیئت نمایندگی پارلمان برای روابط با ایران نیز به مورا به دلیل انجام‌وظیفه خود، یعنی ترویج دیپلماسی با تهران به دستور بورل، حمله کرد. او همچنین مدعی شد که حضور مورا در تهران «رئیس‌جمهور جدید ایران را مشروعیت می‌بخشد»؛ گویی سر کار آمدن یک رئیس‌جمهور طرفدار گفتگو با اروپا چیز بدی است.

این نگاه‌ها به طور فزاینده‌ای در دیدگاه اصلی درباره ایران، در اروپا نفوذ کرده است. اورسلا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا که به تازگی دوره دوم ریاست خود را تضمین کرده، در اجلاس ۲۰۲۲ گفتگوهای منامه، خط سنتی تعامل متوازن اتحادیه اروپا با بازیگران خلیج فارس را رد کرد که به نفع دیدگاه جنگ‌طلبانه‌تر ایران به عنوان تهدید اصلی امنیتی در منطقه است. پس از حمله ۷ اکتبر حماس، فون در لاین با متهم‌کردن تهران به تلاش برای ایجاد خشونت و هرج‌ومرج در خاورمیانه، بر مواضعش پافشاری کرد.

کایا کالاس، نخست‌وزیر سابق استونی و جانشین بورل به عنوان نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا دیدگاه خاصی درباره ایران ندارد. با این حال، بسیار محتمل است که رویکرد او تحت تأثیر همکاری نظامی تهران و روسیه و یک دیدگاه تأثیرگذار در بروکسل که سیاست بین‌الملل را به عنوان عرصه رقابت بین دموکراسی‌ها و خودکامگی‌ها می‌بیند، قرار بگیرد. از آنجایی این مسئله اهمیت دارد که کالاس همچنین جانشین بورل به عنوان رئیس کمیسیون مشترک مسئول اجرای برجام خواهد شد.

نگرش منفی پایتخت‌های اروپایی

در حالی که ستون دیپلماسی بروکسل با ایران ممکن است تضعیف شده باشد، وضعیت در سطح کشورهای اروپایی، به ویژه تروئیکا (انگلیس، فرانسه و آلمان) که سیاست اروپا در قبال ایران را هدایت می‌کنند، نگران‌کننده است.

امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه با پزشکیان تماس گرفت تا به او تبریک بگوید، اما همچنین نسبت به همکاری مداوم ایران از روسیه هشدار داد و از ایران خواست از جنگ گسترده‌تر بین اسرائیل و لبنان جلوگیری کند. با این حال، پیروزی دولت جدید حزب کارگر در بریتانیا ممکن است نشان‌دهنده یک رویکرد انعطاف‌پذیرتر نسبت به تهران باشد.

از میان کشورهای تروئیکا، روابط با آلمان در بدترین حالت به سر می‌برد. دولت برلین، به ویژه حزب سبز که کنترل وزارت خارجه را در دست دارد، تحت تأثیر روایت‌های فعالان جنبش «زن، زندگی، آزادی» قرار گرفته است. همکاری تهران با مسکو و حمایتش از حماس نیز خصومت با ایران در آلمان را بیشتر تقویت کرده است.

در تاریخ ۲۴ جولای و پس از یک کارزار فشار عمومی شدید، مقامات آلمانی مرکز اسلامی هامبورگ را به اتهام مرکزیت فعالیت‌های طرفدارانه از ایران بستند. این مرکز در سال ۱۹۶۲ توسط شاه وقت ایران تأسیس و زمانی توسط محمد خاتمی اداره می‌شد. اتحادیه دموکرات مسیحی، حزب اصلی اپوزیسیون که احتمالاً در انتخابات سال آینده به قدرت باز خواهد گشت، سندی ضدایرانی منتشر کرد که عملاً تغییر رژیم را تأیید می‌کرد.

مهم‌تر از همه، تروئیکا در نشست ژوئن ۲۰۲۴ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ابتدا با مخالفت آمریکا، قطعنامه‌ای برای محکومیت پیشرفت‌های هسته‌ای ایران را به رأی گذاشت. این دیدگاه انتقادی فزاینده در مورد دیپلماسی هسته‌ای با ایران با توجه به نزدیک‌شدن ضرب‌الاجل اکتبر ۲۰۲۵ برای انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که برجام را تأیید می‌کرد، نگران‌کننده است. طبق این قطعنامه، هر طرف می‌تواند تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را بدون مواجهه با حق وتوی یکی از پنج عضو دائم این سازمان بازگرداند. از آنجایی که ایالات متحده دیگر عضوی از برجام نیست و بعید است روسیه و چین تحریم‌هایی علیه یک متحد خود دوباره اعمال کنند، انگلیس یا فرانسه گزینه‌های احتمالی برای برداشتن این گام خواهند بود.

ایران تهدید کرده اگر این اتفاق بیافتد، از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج شده و احتمالاً به سمت سلاح هسته‌ای حرکت می‌کند.

چاره اروپایی‌ها

معقول‌ترین مسیر برای اروپایی‌ها استفاده از دولت جدید ایران جهت تعامل مجدد دیپلماتیک در مورد مسئله هسته‌ای است. حتی اگر گزینه احیای برجام دور از ذهن به نظر برسد، می‌توان به تفاهم جدیدی بر اساس همان مفروضات (محدودساختن برنامه هسته‌ای ایران در ازای کاهش تحریم‌ها) دست یافت. در صورت موفقیت، یک توافقنامه جدید یا تقویت‌شده می‌تواند زمینه برای تغییرات در سیاست‌های دیگر ایران را فراهم سازد.

ائتلاف پشت پزشکان، به ویژه ظریف، نسبت به چرخش ایران به سمت روسیه نسبت به ایدئولوگ‌های سرسخت که در دولت ابراهیم رئیسی کار می‌کردند، شکاک‌تر است. اصلاح‌طلبان احتمالاً به دنبال توازن در روابط و تنوع‌بخشیدن به آن‌ها خواهند بود، نه قطع روابط با مسکو. اروپا می‌تواند در این تلاش‌ها نقش‌آفرینی کند.

پاسخی مثبت از سوی اروپا، به ویژه در زمینه اقتصادی، انگیزه‌های تهران برای اولویت‌بندی روابط با مسکو را کاهش خواهد داد. یک گام عملی برای اتحادیه اروپا کمک به ایران برای رعایت الزامات گروه ویژه اقدام مالی (FATF) است. پزشکیان در طول مبارزات انتخاباتی علاقه خود به خارج‌کردن ایران از لیست سیاه FATF که برای بهبود فضای کسب‌وکار ایران ضروری است را ابراز کرد. با گذشت زمان، ایران حتی می‌تواند در مسیر قدرت‌های میانه‌ای مانند ترکیه، برزیل، هند یا آفریقای جنوبی تکامل یابد.

حمایت منطقه‌ای

خاورمیانه نیز ممکن است از چنین تعاملی حمایت کند. تلاش عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای کاهش تنش و تعامل مجدد با ایران، سخنرانی فون در لاین در سال ۲۰۲۲ برای ایجاد یک اتحاد منطقه‌ای علیه ایران را منسوخ کرده است. حتی بحرین که زمانی سرسخت‌ترین دشمن ایران در خلیج فارس به شمار می‌رفت، در حال عادی‌سازی روابط با تهران است.

البته بسیاری از چیزها به نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و این بستگی دارد که آیا درگیری خاورمیانه تشدید می‌شود یا خیر. پیروزی کامالا هریس دموکرات به ایران و ایالات متحده چهار سال فرصت می‌دهد تا رابطه خود را قبل از اینکه هم پزشکیان و هم هریس با انتخابات مجدد روبرو شوند، بهبود بخشند. حتی اگر دونالد ترامپ هم به کاخ سفید بازگردد، علی‌رغم لفاظی‌های جنگ‌طلبانه‌اش نیز ممکن است در مقطعی به توافقی با ایران علاقه‌مند باشد. از آنجایی که ایالات متحده فاقد روابط دیپلماتیک رسمی با ایران است، اکثر اروپایی‌ها هنوز سفیر در تهران دارند و باید از قدرت باقی‌مانده خود برای حمایت از دیپلماسی جدید با ایران استفاده کنند؛ درست همانطور که زمانی برای مذاکرات تهران-واشنگتن که منجر به برجام شد، چنین کردند.