آیا اردوغان برندۀ بزرگ بحران سوریه خواهد بود؟

به گزارش اکوایران، ممکن است رئیس‌جمهور ترکیه، رجب طیب اردوغان، پس از سال‌ها مقابله با بی‌ثباتی و انزوای ناشی از جنگ داخلی سوریه که به مدت ۱۳ سال در همسایگی او جریان داشت، یکی از بزرگترین برندگان سقوط حکومت بشار اسد باشد.

به نوشته فایننشال تایمز، روز شنبه، اردوغان، رهبر ترکیه، در غازی‌عنتپ، یکی از شهرهای مرزی که در اثر این درگیری و میلیون‌ها پناهنده‌اش دگرگون شده است، پس از بیش از یک دهه حمایت از مخالفان مسلح سوریه، اعلام کرد که یک «واقعیت جدید دیپلماتیک و سیاسی در سوریه» شکل گرفته است.

هنوز مشخص نیست که آنکارا تا چه اندازه حامی حملۀ برق‌آسای دو هفته گذشته بوده است که منجر به سقوط دولت بشار اسد در روز یک‌شنبه شد. گروه اسلام‌گرای هیئت تحریر الشام که رهبری این حمله را برعهده داشت، رابطه پیچیده‌ای با ترکیه دارد.

اما بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند در سوریۀ پس از سقوط اسد، که از حمایت روسیه و ایران برخوردار بود، اردوغان، که روزی رئیس‌جمهور سوریه را «قصاب» خواند، از جایگاه جدید خود به عنوان تأثیرگذارترین بازیگر خارجی از نظر سیاسی و اقتصادی سود خواهد برد.

عمر اوزکزیلچیک، یکی از پژوهشگران ارشد اندیشکدۀ شورای آتلانتیک گفت «پس از سوری‌ها، ترکیه بزرگترین برندۀ ماجراست». او افزود: «وقتی همه سوری‌ها را رها کردند و هیچ دولت دیگری از مخالفان حمایت نکرد، ترکیه ناامیدشان نکرد.»

اردوغان از موج اعتراضات عربی حمایت کرد که در سال ۲۰۱۱ خاورمیانه را درنوردید و امید داشت که متحدان اسلام‌گرای حزبش، عدالت و توسعه، به قدرت برسند. حتی پس از عقب‌نشینی آمریکا و دیگر قدرت‌های غربی که در ابتدا از این شورش‌ها حمایت می‌کردند، اردوغان در کنار آن‌ها ماند.

او بیش از سه میلیون پناهنده سوری را به عنوان «برادران و خواهران» پذیرفت و به گروه‌های شورشی که با رئیس‌جمهور سوریه مبارزه می‌کردند، تسلیحات و آموزش ارائه داد.

وقتی امیدها برای تغییر رژیم کمرنگ شد و مسکو و تهران اسد را نجات دادند، پیامدهای فزاینده این درگیری گریبان ترکیه را گرفت و اردوغان تمرکز خود را به مبارزه با نیروهای تحت رهبری کردها معطوف کرد که از نظر آنکارا تروریست هستند و در شمال شرق سوریه به موفقیت‌هایی دست یافته بودند.

اخیراً، اردوغان تلاش کرد با اسد ارتباط برقرار کند اما این تلاش‌ها رد شد. او روز شنبه ابراز تأسف کرد که «رژیم دمشق هرگز ارزش دستی را که ترکیه به سویش دراز کرده بود، درک نکرد.»

اما ترکیه، حتی حین نزدیک شدن به اسد، همچنان به حمایت از شورشیان ادامه داد و به منطقۀ تحت کنترل هیئت تحریر الشام در ادلب کمک می‌کرد که سال‌ها بود آخرین استان در دست مخالفان به شمار می‌رفت. این کشور همچنین بخشی از سرزمین‌های شمال سوریه را مدیریت می‌کرد و حامی گروهی از شورشیان موسوم به ارتش ملی سوریه بود.

این ارتباطات با گروه‌های مخالفی که روز یک‌شنبه به رویای دیرینۀ خود برای فتح دمشق رسیدند، اردوغان را در موقعیتی بهتر از هر رهبر خارجی دیگری قرار می‌دهد تا بتواند از به قدرت رسیدن احتمالی آن‌ها بهره‌برداری کند -حتی اگر وضعیت همچنان بسیار بی‌ثبات و نامطمئن باقی بماند.

یکی از امیدهای بزرگ اردوغان این است که سقوط اسد امکان بازگشت بسیاری از حدود 3 میلیون پناهنده سوری در ترکیه را فراهم کند. حضور آن‌ها حتی در میان حامیان اردوغان نیز بسیار نامحبوب است. وزیر کشور ترکیه، علی یرلیکایا، هفته گذشته پس از تصرف حلب توسط شورشیان گفت که 3/1 میلیون از سوری‌های مقیم ترکیه اهل این شهر هستند و بسیاری از آن‌ها «از شدت هیجان برای بازگشت در پوست خود نمی‌گنجند.»

سقوط اسد همچنین می‌تواند توازن قدرت در روابط پیچیدۀ بین اردوغان و ولادیمیر پوتین را تغییر دهد که نه تنها در سوریه بلکه در دیگر درگیری‌ها از جمله در لیبی، در طرف‌های مخالف قرار دارند. ولفانگو پیکولی، از شرکت مشاوره‌ای تنئو، گفت «ترکیه احتمالاً رویکردی قاطع‌تر در منطقه اتخاذ خواهد کرد» و افزود که این موضوع جایگاه آنکارا را در برابر ایران هم تقویت خواهد کرد.

ترکیه که در حال حاضر با تورم بالا و رکود اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کند و از سرگیری روابط تجاری و اقتصادی کامل در امتداد مرز ۹۰۰ کیلومتری ترکیه-سوریه به سودش خواهد بود. بخش ساخت‌وساز این کشور که ارتباط نزدیکی با اردوغان دارد، می‌تواند از پروژه‌های بازسازی بهره ببرد که انتظار می‌رود ارزششان به صدها میلیارد دلار برسد. یکی از مدیران ارشد یکی از بزرگترین شرکت‌های ساخت‌وساز ترکیه گفت «رسیدن به صلح، فرصت بزرگی خواهد بود.»

اما علیرغم این پتانسیل‌ها برای ترکیه، همچنان نوع دولتی که خلاء ناشی از سقوط رژیم اسد را پر خواهد کرد و نوع رابطه‌اش با همسایه شمالی خود در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

در حالی که آنکارا هرگز هیئت تحریر الشام را - که آن را یک گروه تروریستی می‌داند- کنترل نکرده است، زمانی که این سازمان در ادلب مستقر بود و ترکیه حکم مسیر اصلی آن به جهان خارج را داشت، این کشور اهرم فشاری بر آن به دست آورد. هنوز معلوم نیست که این کشور چه تأثیری بر رهبر این گروه، ابو محمد جولانی، خواهد داشت که حالا همراه با متحدانش کنترل کل کشور را در دست گرفته است.

هنوز تضمینی برای صلح و ثبات بنیادین وجود ندارد و خطر درگیری‌های بیشتر ممکن است پناهجویان جدیدی را به سمت ترکیه فراری دهد. ایلکان اوزگل، از شخصیت‌های ارشد حزب جمهوری‌خواه خلق، حزب مخالف به شدت سکولار ترکیه، ابراز نگرانی کرد که اردوغان «شرایط ظهور یک افغانستان جدید» را در مرز خود ایجاد کرده است.

با توجه به اینکه ترکیه در ذهن بسیاری از سوری‌ها هنوز با امپراتوری عثمانی مرتبط است -که دگراندیشان ملی‌گرا را در مرکز دمشق به دار آویخت- آنکارا باید مراقب باشد که در هفته‌ها و ماه‌های آینده زیاده‌روی نکند. جولانی خواستار گفت‌وگوی ملی عاری از دخالت خارجی شده است.

سونر چاگاپتای، مدیر برنامه تحقیقاتی ترکیه در موسسه واشنگتن، گفت اگر آنکارا بکوشد ارادۀ خود را به مقامات جدید تحمیل کند، ممکن است باعث خشم و عصبانیت شود. او گفت «میراث عثمانی بر دیدگاه عرب‌ها از ترکیه تأثیر می‌گذارد و ورود ترکیه را به‌عنوان تبدیل شدنش به قیّم جدید خود تعبیر خواهند کرد.»

دیگر پرسش بزرگ این است که کردهای سوریه در دولت آینده چه نقشی خواهند داشت و آیا آن‌ها بخشی از خودمختاری سخت به دست آمدۀ خود در شمال شرق را حفظ خواهند کرد یا خیر.

آنکارا از هر گونه مذاکره بین دولت جدید در دمشق و گروه‌های مسلح کرد نگران خواهد بود. این کشور گروه‌های مسلح کرد را تروریست‌هایی نزدیک به دشمن دیرینه خود، حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک‌)، می‌داند. وزیر امور خارجۀ ترکیه، هاکان فیدان، روز یک‌شنبه تأکید کرد که هیچ یک از گروه‌های «امتداد پ‌ک‌ک‌» نمی‌توانند بخشی از مذاکرات در مورد آینده سوریه باشد.

نقش آیندۀ آمریکا نیز که از نیروهای کرد به عنوان بخشی از مبارزه خود با داعش حمایت کرده و حدود ۹۰۰ سرباز در سوریه دارد، همچنان نامشخص است. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب، روز شنبه گفت که درگیری سوریه «جنگ ما نیست.»

سینم آدار، یکی از اعضای مؤسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیت در برلین گفت که با توجه به حرکت سریع وقایع و جنبه‌های زیاد آنها، آیندۀ سوریه هنوز نامشخص است و خیلی زود است که بگوییم آیا اردوغان در نهایت پیروز تحولات دو هفتۀ گذشته خواهد بود یا خیر. او گفت «هنوز هیچ چیزی قطعی نیست» و «من قانع نشده‌ام که ترکیه کنترل کامل اوضاع را در دست دارد.»