نقشه مرموز میانجی‌گر منطقه برای سوریه؛ ایران با کریدور استراتژیک دور می‌خورد؟

به گزارش اکوایران، قطر سال‌هاست که یکی از نقاط کلیدی در جهان عرب برای پناهندگان سوری و شخصیت‌های مخالف اسد بوده است. دهه‌ها پیش از آغاز جنگ داخلی سوریه، از جمله در جریان کشتار حما در سال 1982، دوحه تبدیل به خانه‌ای برای سوری‌هایی شد که از حکومت اسد فرار می‌کردند. بنابراین، پس از انتشار خبر سقوط دولت بشار اسد در اوایل این ماه، در پایتخت قطر جشن و سرور زیادی به راه افتاد.

اکنون دوحه آماده است تا نقشی مهم در سوریه پس از اسد ایفا کند. قطر مقادیر زیادی پول را در مراحل اولیه جنگ برای گروه‌های مسلحی که برای سرنگونی اسد می‌جنگیدند، سرمایه‌گذاری کرده بود. در اوایل سال 2012، امیر وقت قطر حتی از کشورهای عربی خواست که به طور مستقیم برای سرنگونی رژیم سوریه وارد عمل شوند.

به نوشته جورجیو کافیرو، تحلیل‌گر مسائل منطقه‌ای، در وبگاه پیپلز دیسپچ، اما قطر سال‌هاست که حمایت مادی از گروه‌های مسلح مخالف رژیم را متوقف کرده است. این تغییر سیاست به دلیل پذیرش مداخله نظامی روسیه در سوریه در سال‌های 2015-16، منافع قطر در بهبود روابط با جمهوری اسلامی ایران در دوران محاصره 2017-21 توسط امارات و عربستان، و همچنین ضربه به اعتبار دوحه ناشی از روابط (واقعی یا تصوری) آن با افراط‌گرایان در سوریه بود.

با این حال، قطر پس از قطع روابط دیپلماتیک با دمشق در ژوئیه 2011، هرگز دولت اسد را به عنوان یک دولت مشروع به رسمیت نشناخت؛ موضعی که با بسیاری از پایتخت‌های عربی دیگر در تضاد بود.

بسیاری از کشورهای عربی با این باور که اسد به زودی از قدرت کنار نخواهد رفت، در اواخر دهه 2010 و اوایل دهه 2020 روابط خود را با دمشق عادی کردند. امارات متحده عربی در این زمینه پیشتاز بود و در دسامبر 2018 روابط رسمی خود را با دولت سوریه بازگرداند، اسد را از مارس 2022 در ابوظبی و دبی میزبانی کرد و به مرکزی برای عادی‌سازی روابط عربی با دمشق در سال‌ بعد تبدیل شد.

اما قطر به شدت با احیای روابط با اسد مخالفت کرد و از بازگرداندن روابط رسمی با رژیم او خودداری کرد. در نشست سران اتحادیه عرب در ماه مه 2023 در جده، اولین نشست اتحادیه عرب که اسد پس از تعلیق در سال 2011 در آن حضور داشت، امیر قطر، شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، قبل از سخنرانی رئیس‌جمهور وقت سوریه از جلسه خارج شد و موضع دوحه را به وضوح بیان کرد.

سقوط اسد یک لحظه اثبات‌کننده برای دولت قطر بود که بر این باور است که استقامتش به نتیجه رسیده است. مقامات دوحه همیشه استدلال می‌کردند که سوریه بدون انجام اصلاحات و دادن امتیازهای اساسی از سوی دولت اسد، به ثبات نخواهد رسید و این امتیازات برای رژیم دمشق غیرممکن بود. سقوط اسد تأکید دوباره‌ای بر اعتقاد رهبری قطر بود که آن‌ها در سوریه در «سمت درست تاریخ» ایستادند.

نگاهی به آینده نامشخص سوریه

قطر در تلاش است تا روابط خود را با سوریه پس از اسد به‌طور مثبت آغاز کند. در حالی که به ارائه کمک‌های بشردوستانه به مردم سوریه ادامه می‌دهد، مقامات دوحه با هیئت تحریر الشام که یک شاخه سابق القاعده بود و گروه غالب در ائتلاف گروه‌هایی بود که اخیراً رژیم اسد را سرنگون کردند، در تماس بوده‌اند. دوحه پس از سقوط اسد اولین خط ارتباطی با تحریر الشام را برقرار کرد.

در 11 دسامبر، قطر اعلام کرد که قصد دارد سفارت خود را در دمشق بازگشایی کند و شش روز بعد کار خود را از سر گرفت. وزرای خارجه سعودی، ترکیه، روسیه و جمهوری اسلامی ایران در نشست دوحه که در 7-8 دسامبر برگزار شد، توافق کردند که قطر بهترین گزینه برای رهبری تلاش‌ها جهت برقراری ارتباط با تحریر الشام است، به‌ویژه با توجه به موضع ضد اسد قاطع دوحه در طول این درگیری.

علاوه بر این، قطر به عنوان یک کانال پشت پرده بین احمد حسین الشرع (ابو محمد الجولانی)، رهبر تحریر الشام و تهران عمل کرده است که این امر پتانسیل دوحه برای تبدیل شدن به پلی دیپلماتیک میان مقامات جدید سوریه و دولت‌های حامی پیشین اسد را برجسته می‌کند.

با وجود حمایت از مخالفان سوریه در طول 14 سال آخر حکومت اسد، رهبری قطر در حال حاضر در حال جشن گرفتن نیست. بیانیه‌های رسمی دولت دوحه لحن محتاطانه‌ای دارند و هشدار می‌دهند که خطرات بازگشت به درگیری و هرج و مرج وجود دارد، حملات اسرائیل علیه سوریه پس از اسد را محکوم می‌کنند و خواستار اجرای قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل هستند.

قطر اکنون به دنبال فرصت‌هایی است تا نفوذ خود را در «سوریه جدید» به دست آورد، هرچند به‌نحوی که نشان دهد دوحه قصد ندارد منافع و نگرانی‌های امنیتی دیگر کشورهای عربی هم‌پیمان را نادیده بگیرد.

در حالی که سیاست خارجی دوحه در دهه 2010 با گرایش به اسلام‌گرایان موجب نگرانی‌هایی در شورای همکاری خلیج فارس (GCC)، به‌ویژه در ابوظبی شد، قطر حالا می‌خواهد با دیگر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در خصوص سوریه پس از اسد همکاری کند و از درگیری اجتناب کند. دوحه از محاصره 2017-2021 درس‌های زیادی آموخته است و اکنون به شدت مصمم است که روابط خود را با دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس به هم نزند.

علاوه بر این، با توجه به ابهامات بسیاری که در پیش روست، چه در مورد آینده سوریه و چه در مورد سیاست خارجی ایالات متحده در دوران چهار ساله آینده تحت رهبری رئیس‌جمهور منتخب دونالد ترامپ، دوحه می‌خواهد از این که توسط دولت آینده آمریکا به عنوان حامی «افراط‌گرایی» یا «تروریسم» اسلامی در سوریه شناخته شود، اجتناب کند. به جای این که قطر خود را حامی یک بازیگر خاص در سوریه نشان دهد، پیام دوحه این است که از مردم سوریه حمایت می‌کند و به اراده آن‌ها احترام می‌گذارد. این موضع به دوحه انعطاف‌پذیری لازم را برای حرکت در صحنه سیاسی پس از اسد در سوریه می‌دهد و این رویکردی است که برای رهبران غربی نقد آن دشوار است.

کریدور انرژی استراتژیک

جاه‌طلبی‌های مرتبط با انرژی به تصویر پیچیده‌تر اضافه می‌شود. اگر سوریه در آینده به ثبات برسد، ممکن است طرحی که برای اتصال میادین گاز طبیعی قطر به اتحادیه اروپا (EU) در نظر گرفته شده بود، احیا شود. این طرح که به عنوان پروژه خط لوله قطر-ترکیه شناخته می‌شود، شامل حمل گاز طبیعی قطر از طریق خط لوله‌ای است که از عربستان سعودی، اردن و سوریه عبور کرده و به ترکیه می‌رسد که به عنوان یک هاب انرژی به بقیه اروپا متصل می‌شود و بدین ترتیب آن‌ها را بیش از پیش نسبت به منابع انرژی ایران بی‌نیاز‌تر می‌کند؟

این طرح ابتدا در سال 2009 طراحی شد، دو سال قبل از آغاز بحران سوریه. اما دولت اسد به‌طور غیررسمی به منظور حمایت از منافع مسکو در حفاظت از صادرات گاز روسیه به اتحادیه اروپا، آن را رد کرد. تنها دو روز پس از سقوط اسد، وزیر انرژی ترکیه، آلپرصلا بایرکتار، اعلام کرد که آنکارا آمادگی خود را برای احیای این پروژه خط لوله گاز طبیعی قطر-ترکیه اعلام می‌کند.

بایرکتار اظهار داشت که «اگر سوریه به تمامیت ارضی و ثبات خود دست یابد»، این پروژه خط لوله می‌تواند دوباره مورد بررسی قرار گیرد. او گفت: «اگر چنین شود، آن خط باید امن باشد. ما امیدواریم که چنین باشد. اگر چنین شود، پروژه‌های زیادی برای تولید وجود دارد.» بایرکتار با اشاره به میزان کمبود برق در سوریه افزود: «باید دید چگونه می‌توانیم انرژی را به ابزاری برای رفع این نیازها تبدیل کنیم.»

کانال ممکن بین واشنگتن و دمشق

قطر ممکن است خود را به عنوان یک پل حیاتی میان هیئت تحریر شام و دولت ترامپ بیابد، مشابه نقشی که قطر در گذشته به عنوان رابط اصلی بین دولت‌های غربی و طالبان ایفا کرده است. اگر واشنگتن در آینده نزدیک تحریر الشام را از فهرست تروریستی حذف نکند و در نتیجه محدودیتی در توانایی برای تعامل مستقیم با مقامات جدید دمشق ایجاد شود، کاخ سفید ممکن است موقعیت دوحه را برای منافع آمریکا مفید بیابد.

با این حال، رویکرد ترامپ در دور دوم در رابطه با سوریه در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. مشخص نیست که آیا دولت جدید آمریکا و قطر در خصوص سوریه دیدگاه مشترکی خواهند داشت یا خیر. با توجه به اینکه دوحه قصد دارد نقش مهمی در بازسازی و توسعه کشور جنگ‌زده سوریه ایفا کند، تحریم‌های مربوط به سوریه و فهرست‌های تروریستی ممکن است از حساس‌ترین مسائل باشند که قطر و آمریکا در اوایل دوره دوم ریاست جمهوری ترامپ به بحث خواهند گذاشت.

بدون شک چالش‌هایی برای سوریه پیش رو است. سیاست‌گذاران در دوحه و تقریباً تمام پایتخت‌های عربی دیگر نگرانی‌هایی در خصوص آینده نامشخص سوریه و خطرات متعدد بی‌ثباتی و درگیری‌ها دارند. با این حال، از میان تمام کشورهای عربی، قطر کمترین نگرانی را از سرنگونی دولت اسد توسط تحریر الشام دارد. به جای دیدن سوریه پس از بعثی‌ها از منظر تهدید، رهبری دوحه با احتیاط خوش‌بین است و وضعیت پیچیده سوریه را فرصتی منحصر به فرد می‌بیند.