پروتکلی که باکو کنار گذاشت/ شمشیری که علی‌اف از رو برای پوتین کشید

به گزارش اکوایران، رئیس‌جمهور الهام علی‌اف از جمهوری آذربایجان روز دوشنبه به شدت روسیه را به دلیل تلاش برای فرار از مسئولیت در سقوط هواپیمای مسافربری آذربایجان در ماه گذشته محکوم کرد. این اقدام، رویارویی نادری با کرملین را برجسته کرد که کاهش نفوذ روسیه در بخش زیادی از کشورهای سابق شوروی را نشان می‌دهد.

علی‌اف در دیدار با دو خدمه پرواز نجات‌یافته و خانواده‌های خدمه‌ای که در حادثه کشته شدند، گفت که تلاش‌های روسیه برای «سرپوش گذاشتن بر این حادثه» باعث «تعجب، تأسف و خشم بحق» در جمهوری آذربایجان شده است.

به نوشته نیویورک‌تایمز، او گفت که تحقیقات اولیه درباره سقوط ۲۵ دسامبر که ۳۸ نفر را کشت، نشان داده است که اگر مقامات نظامی و غیرنظامی روسیه هماهنگی مناسب را انجام داده بودند، «میشد از این تراژدی جلوگیری کرد.» او بار دیگر ادعای خود را که با تصاویر صحنه حادثه و ارزیابی‌های غربی تایید شده است تکرار کرد و گفت که هواپیما پس از حمله توسط سیستم دفاع هوایی روسیه سقوط کرده است.

او گفت: «با اطمینان می‌توانم بگویم که مقصر این فاجعه که در آن شهروندان آذربایجانی جان خود را از دست دادند، نمایندگان فدراسیون روسیه هستند. ما عدالت می‌خواهیم، مجازات مقصران را می‌خواهیم، شفافیت کامل و رفتار شایسته می‌خواهیم.»

در حرکتی خارج از پروتکل، علی‌اف این اظهارات تلویزیونی را به زبان روسی بیان کرد، نه آذربایجانی. تحلیل‌گران این تصمیم را هم احترام به خانواده‌های روسی‌زبان خلبانان متوفی و هم تلاشی برای شنیده شدن پیامش در مسکو توصیف کردند.

در حالی که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در تاریخ ۲۸ دسامبر برای «این حادثه تراژیک» که «در حریم هوایی روسیه رخ داد» از علی‌اف عذرخواهی کرد، از پذیرش مسئولیت روسیه خودداری کرد.

پس از این سقوط، با وجود روابط نزدیک بین علی‌اف و پوتین، دو رهبر اقتدارگرا که به طور فزاینده‌ای در مقابله با غرب نقاط اشتراک پیدا کرده بودند، صداهای طرفدار دولت در جمهوری آذربایجان انتقادات کم‌سابقه و شدیدی از روسیه مطرح کردند.

فرید شفی‌اف، رئیس مرکز دولتی تحلیل روابط بین‌الملل در باکو، آذربایجان، در یک مصاحبه تلفنی گفت که «تکبر امپریالیستی» روسیه در تلاش برای پنهان کردن دلایل سقوط به نمایش درآمده است.

او با اشاره به عدم پذیرش مسئولیت توسط روسیه گفت: «آنها هنوز به همه این کشورهای سابق شوروی از بالا نگاه می‌کنند.»

روسیه در روزهای اخیر درباره سقوط هواپیما تقریباً سکوت کرده است. روز دوشنبه، کرملین هیچ واکنشی نشان نداد و رسانه‌های دولتی روسیه تنها پوشش محدودی از سخنان علی‌اف ارائه کردند.

فرید شفی‌یف گفت که واکنش کم‌رنگ مسکو ممکن است نشان‌دهنده اعتماد این کشور به موقعیت مسلط خود در سراسر جهان پساشوروی باشد. اما او افزود که این اعتماد ممکن است بی‌جا باشد و به سقوط ناگهانی رژیم طرفدار روسیه در سوریه در ماه گذشته اشاره کرد که نشان می‌دهد شرایط روسیه چقدر سریع می‌تواند تغییر کند.

او گفت: «فعلاً آنها می‌توانند احساس راحتی کنند که هنوز یک قدرت بزرگ هستند، اما با گذشت زمان ممکن است این وضعیت تغییر کند.»

در سراسر کشورهای سابق شوروی، تسلط روسیه نشانه‌هایی از ضعف را نشان می‌دهد. دشمن دیرینه آذربایجان، ارمنستان، دیگر روسیه را به‌عنوان تضمین‌کننده امنیت خود نمی‌بیند و به غرب و جمهوری اسلامی ایران برای حمایت روی آورده است. در آسیای مرکزی، چین در حال پیشرفت است، زیرا جمهوری‌های سابق شوروی در این منطقه روسیه را به دلیل جنگش در اوکراین ضعیف می‌دانند.

هفته گذشته، یک شکاف دیگر در ترانس‌نیستریا، منطقه جدایی‌طلب طرفدار روسیه در مولداوی، ظاهر شد. توقف گازرسانی از روسیه به این منطقه در تاریخ ۱ ژانویه، به دلیل جنگ در اوکراین، سوالاتی را در مورد توانایی روسیه برای حفظ یک پایگاه وفادار در حاشیه جنوب‌شرقی اروپا ایجاد کرده است.

در مقایسه، آذربایجان به نظر می‌رسید که داستانی مثبت‌تر برای مسکو باشد. پوتین در ماه آگوست یک سفر دولتی دو روزه به آذربایجان انجام داد که شامل تصاویری از او بود که در حال استراحت با علی‌اف در لباس غیررسمی دیده می‌شد. رئیس سازمان اطلاعات خارجی روسیه در ماه سپتامبر از آذربایجان بازدید کرد و این کشور را به‌عنوان یک متحد در مقابله با تلاش‌های غرب برای تضعیف «ثبات سیاسی داخلی در کشورهایمان» معرفی کرد.

اما سقوط ماه گذشته محدودیت‌های این همکاری را آشکار کرد و تمایل چشمگیر علی‌اف برای انتقاد از همسایه شمالی بسیار قدرتمندتر کشورش را نشان داد.

علی‌اف، ۶۳ ساله، که با درآمدهای ناشی از سوخت‌های فسیلی و اعتماد به‌نفس ناشی از شکست دادن ارمنستان در یک درگیری طولانی‌مدت در سال ۲۰۲۳ قدرتمند شده است، در حال استفاده از پیامدهای این سقوط برای کنار گذاشتن هرگونه وابستگی ظاهری به پوتین است.

هواپیمای امبرائر ۱۹۰ آذربایجان ایرلاینز با ۶۷ سرنشین پس از عدم موفقیت در فرود در مقصد خود، شهر گروزنی در جنوب روسیه، در میان دود سیاه و شعله‌های نارنجی در سواحل دریای خزر در قزاقستان سقوط کرد. طبق بیانیه کرملین، پوتین سه روز بعد به علی‌اف گفت که ، در حالی که که هواپیما به این منطقه نزدیک می‌شد، سیستم‌های دفاع هوایی روسیه در حال مقابله با پهپادهای اوکراینی در این منطقه بودند.

علی‌اف در تاریخ ۲۹ دسامبر گفت که این توضیح و عذرخواهی محدود پوتین کافی نیست. او گفت: «روسیه باید گناه خود را بپذیرد» و مقصران را مجازات کند. علی‌اف در نشست تلویزیونی روز دوشنبه گفت: «موضوعات بسیار جدی وجود دارد که یک جنایت را تشکیل می‌دهند.»

الهام علی‌اف گفت که حریم هوایی بر فراز گروزنی تنها پس از شلیک به هواپیما بسته شد.

او گفت: «اگر تهدیدی برای حریم هوایی روسیه وجود داشت، باید فوراً به خلبان هواپیما اطلاع داده می‌شد.»

علی‌اف بار دیگر ادعای خود را تکرار کرد که یک مقام هوانوردی مستقر در مسکو که معمولاً سقوط هواپیماها در بخش زیادی از کشورهای سابق شوروی از جمله آذربایجان را بررسی می‌کند، برای تحقیقات عادلانه قابل اعتماد نیست، انتقاد تند دیگری به دولت پوتین.

قزاقستان موافقت کرده است جعبه‌های سیاه هواپیما را به برزیل، کشوری که شرکت سازنده هواپیما (امبرائر) در آن مستقر است، ارسال کند.

رئیس‌جمهور قزاقستان، قاسم جومارت توکایف، در مصاحبه‌ای که روز جمعه در یک روزنامه قزاقی منتشر شد، گفت که ارسال جعبه‌های سیاه به برزیل تنها راه برای «اطمینان از یک تحقیقات عادلانه و بی‌طرفانه» است.

قزاقستان یکی دیگر از جمهوری‌های سابق شوروی است که از زمان تهاجم روسیه به اوکراین، محتاطانه تلاش کرده است فاصله خود را از روسیه حفظ کند. رسانه‌های خبری آذربایجان از قزاقستان به دلیل نشان دادن «بی‌طرفی و عینیت» در تحقیق درباره سقوط و عدم کمک به روسیه برای سرپوش گذاشتن بر آن ستایش کرده‌اند.

علی‌اف گفت که جعبه‌های سیاه می‌توانند توضیح دهند چرا هواپیما از دریای خزر عبور کرد و در قزاقستان سقوط کرد، به جای آنکه یک فرود اضطراری در فرودگاه نزدیک‌تری در روسیه انجام دهد.

مقام ارشد هوانوردی روسیه گفت که خلبان هواپیما تصمیم گرفته بود در قزاقستان فرود بیاید. در ۲۹ دسامبر، علی‌اف نظریه‌ای مطرح کرد که ممکن است کنترل‌کنندگان ترافیک هوایی روسیه هواپیما را هدایت کرده باشند به این امید که در دریای خزر سقوط کند، که در این صورت «تلاش‌ها برای سرپوش گذاشتن بر مسئله» موفقیت‌آمیز می‌بود.

علی‌اف همچنین در آن زمان گفت که آذربایجان انتظار دارد روسیه به قربانیان غرامت بپردازد. اما در مصاحبه تلفنی روز دوشنبه، جوشگون نصیبلی، برادر یکی از خدمه پرواز هواپیما، گفت که او به دنبال چیز دیگری است.

نصیبلی، که خواهرش حکومه علی‌اوا در این سقوط جان باخت، گفت: «چرا باید غرامتی از روسیه بخواهم؟ نیازی به آن ندارم. آنچه می‌خواهم این است که از مردم عذرخواهی کنند، هرچند این کار خواهرمان را باز نمی‌گرداند.»