معمای شام؛ چگونه تهران با توازن قوای جدید دمشق کنار می‌آید؟

به گزارش اکوایران، رهبر سوریه و اکنون رئیس‌جمهور موقت این کشور، احمد الشرع، از زمان به دست گرفتن قدرت، میزبان ده‌ها هیات خارجی بوده است. در میان بازدیدکنندگان دمشق، مقامات غربی، رهبران منطقه‌ای و حتی دیپلمات‌های روسی دیده شده‌اند، اما گروهی از سمت جمهوری اسلامی حضور ندارند. در حالی که برخی در تهران از کنار گذاشته شدن ابراز نارضایتی می‌کنند، صداهای تندرو الشرع را که زمانی از چهره‌های ارشد القاعده بود، به‌دلیل تلاش برای کسب مشروعیت مورد تمسخر قرار داده و دوام حکومت او را بی‌ارزش می‌دانند. این در حالی است که عربستان سعودی و ترکیه نخستین مقاصد خارجی حاکم جدید سوریه بوده‌اند.

به گزارش امواج‌نیوز، الشرع در تاریخ ۲ فوریه به عربستان سعودی سفر کرد؛ نخستین سفر خارجی او پس از آنکه گروه اسلام‌گرای سنی هیات تحریر الشام رئیس‌جمهور مورد حمایت جمهوری اسلامی ایران، بشار اسد، را در دسامبر برکنار کرد.

وب‌سایت محافظه‌کار «تابناک» این سفر را «پیامی به جمهوری اسلامی ایران» دانسته و نوشته است که «احتمالاً نشان‌دهنده فاصله گرفتن دمشق از ایران به‌عنوان یکی از متحدان اصلی منطقه‌ای خود است.» این گزارش همچنین تأکید کرده که الشرع برای بازسازی سوریه به تأمین مالی گسترده نیاز دارد و امید دارد که از طریق همسویی با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و کاهش تحریم‌های غرب، این منابع را تأمین کند.

عبدالرحیم انصاری، مفسر سیاسی تندرو، الشرع را به دلیل آنچه «گدایی کمک» از پادشاهی‌های عربی خلیج فارس خواند، مورد تمسخر قرار داد. انصاری در توییتر/ایکس نوشت که «فارغ از موضع کشورهای عربی منطقه، الشرع تا زمانی که تحریم‌های آمریکا پابرجاست، قادر به انجام هیچ کاری نخواهد بود.»

رویکرد بین‌المللی الشرع و غیبت تهران

از زمان به قدرت رسیدن، الشرع میزبان هیات‌های خارجی متعددی در دمشق بوده است، اما مقامات جمهوری اسلامی تاکنون غایب بوده‌اند.

رهبر سابق نیروهای مسلح مخالف اسد از مهمانانی از ایالات متحده، اتحادیه اروپا و همچنین امیر قطر، شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، استقبال کرده است.

دیدارهای او با هیات‌های آمریکایی و اروپایی، نخستین نتایج خود را نشان داده‌اند: واشنگتن جایزه ۱۰ میلیون دلاری خود برای بازداشت الشرع را لغو کرده و بروکسل فرآیند گام‌به‌گام کاهش تحریم‌ها را آغاز کرده است. الشرع در تاریخ ۲۸ ژانویه میزبان هیاتی از روسیه بود، تنها متحد دولتی اسد در کنار جمهوری اسلامی ایران، که در بیش از یک دهه جنگ داخلی، از بقای او حمایت کرده بود.

در حالی که برخی در ایران از کنار گذاشته شدن در تحولات سوریه ابراز نگرانی می‌کنند، دیگران بر این باورند که حکومت الشرع دوام نخواهد داشت. همچنین بحث‌هایی در مورد نقش روسیه در این معادله در جریان است.

مجتبی رحیم‌نیا، تحلیل‌گر مسائل خاورمیانه، در گفتگو با روزنامه اصلاح‌طلب شرق در تاریخ ۳۰ ژانویه گفت: «دیپلماسی عملگرایانه مسکو می‌تواند به این کشور کمک کند تا جایگاه قبلی خود را در دمشق بازیابد، که این امر می‌تواند تهدیدی برای منافع تهران باشد.»

نورنیوز، رسانه نزدیک به علی شمخانی، در تاریخ ۲ فوریه پیش‌بینی کرد که کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، قطر، عربستان و امارات، برای نفوذ در سوریه رقابت خواهند کرد. این رسانه تأکید کرد که «ریاض در موقعیت بهتری قرار دارد و این می‌تواند به عربستان کمک کند تا نفوذ روسیه و جمهوری اسلامی را مدیریت کند.»

علی شیرازی، که پیش‌تر نماینده رهبری در نیروی قدس سپاه بود، در تاریخ ۱ فوریه تأکید کرد که «مردم سوریه قیام خواهند کرد و سوریه را از دست دشمن آزاد خواهند کرد.»

موضع رسمی ایران درباره سوریه پس از اسد این است که تهران از تشکیل یک دولت فراگیر که توسط مردم سوریه انتخاب شود، حمایت می‌کند.

وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، عباس عراقچی، در تاریخ ۳۰ ژانویه در مصاحبه با شبکه الجزیره، مستقر در قطر، اعلام کرد که جمهوری اسلامی ایران خواهان حفظ تمامیت ارضی سوریه و برقراری ثبات در این کشور است.

این دیپلمات ارشد اظهار داشت: «ما از هر دولتی که توسط مردم سوریه انتخاب و حمایت شود، پشتیبانی می‌کنیم. ما صلح و امنیت را برای سوریه می‌خواهیم، زیرا این امر پیش‌زمینه‌ای برای ثبات در کل منطقه است.»

به نظر می‌رسد که تهران برای برقراری روابط با یک دولت منتخب و فراگیر در سوریه، حتی اگر تحت رهبری احمد الشرع باشد، آمادگی دارد.

در صورت اجرا، این سیاست تغییری آشکار نسبت به مواضع قبلی جمهوری اسلامی پس از سقوط بشار اسد خواهد بود. رهبر ایران، در تاریخ ۱ ژانویه تأکید کرده بود که «مردم دیندار سوریه علیه الشرع قیام خواهند کرد.»

گروه هیات تحریر الشام، که مورد حمایت ترکیه است، در اواخر نوامبر حمله‌ای برق‌آسا را آغاز کرد که هم‌زمان با آتش‌بس میان حزب‌الله و اسرائیل در لبنان بود و ظرف کمتر از دو هفته دولت سوریه را سرنگون کرد. بشار اسد به روسیه گریخت و از آن زمان در انظار عمومی دیده نشده است.

الشرع پس از به دست گرفتن قدرت، نام جنگی خود، «ابو محمد الجولانی»، را کنار گذاشته و اکنون با نام واقعی خود فعالیت می‌کند.

تأثیر سقوط اسد بر نفوذ تهران

خانواده اسد از متحدان دیرینه تهران بود و سوریه را به عنوان یک عضو کلیدی در «محور مقاومت» محسوب می‌کرد.

موقعیت استراتژیک سوریه دسترسی زمینی جمهوری اسلامی ایران به حزب‌الله در لبنان را فراهم کرده و انتقال سلاح و تجهیزات را تسهیل می‌کرد. اما در سال‌های اخیر، اسرائیل عملیات نظامی خود را در سوریه تشدید کرده تا این فعالیت‌ها را مختل کند و به‌طور مکرر باندهای فرودگاه‌های حلب و دمشق را هدف قرار داده است.

 سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از طریق «مشاوران نظامی» خود حضور مداومی در سوریه داشته است تا نفوذ جمهوری اسلامی را در نزدیکی مرزهای اسرائیل حفظ کند. در مقابل، اسرائیل از اکتبر ۲۰۲۳ حملات خود را افزایش داد.

آیا تهران با دولت جدید سوریه تعامل خواهد کرد؟

با توجه به حجم عظیم منابعی که جمهوری اسلامی ایران برای حفظ بشار اسد هزینه کرده، تهران احتمالاً به دنبال تعامل با هیات تحریر الشام به عنوان راهی برای حفظ منافع خود خواهد بود.

برخی تحلیل‌گران پیشنهاد کرده‌اند که جمهوری اسلامی می‌تواند سیاستی مشابه تعامل خود با طالبان در افغانستان را اتخاذ کند، یعنی تعامل دیپلماتیک در کنار حفظ منافع امنیتی و تجاری.

با این حال، دولت جدید سوریه بر اساس گزارش‌ها تمام واردات از جمهوری اسلامی ایران را ممنوع کرده و ایرانیان را، در کنار اسرائیلی‌ها، از ورود به این کشور منع کرده است. این اقدامات نشان می‌دهند که حاکمان جدید دمشق تمایل کمی برای تعامل با تهران دارند.

اگر الشرع همچنان از تعامل با جمهوری اسلامی ایران خودداری کند، احتمال دارد که تهران از طریق تقویت گروه‌های مورد حمایت خود در برابر دولت جدید سوریه وارد عمل شود. در این زمینه، گزارش‌هایی درباره نقض حقوق علویان در شمال غربی سوریه و عدم واکنش نظامی تحریر الشام به حملات گسترده اسرائیل و اشغال مناطق سوریه، به عنوان نقاط ورودی بالقوه برای جمهوری اسلامی و متحدان منطقه‌ای‌اش برجسته شده‌اند.