پس‌لرزه‌های شاخه زیتون حزب کارگران به اردوغان؛ کردستان عراق صحنه اصلی رقابت تهران و آنکارا می‌شود؟

به گزارش اکوایران، با پیروزی ظاهری ترکیه در سوریه پس از سرنگونی بشار اسد در دسامبر گذشته، صحنه برای تشدید رقابت بین آنکارا و تهران در منطقه آماده شده است. این تحول می‌تواند پیامدهای مهمی برای عراق داشته باشد. سقوط اسد، که یکی از متحدان کلیدی محور مقاومت به رهبری تهران محسوب می‌شد، بحث‌ها درباره آینده حشدالشعبی را داغ کرده است. چنین تحولی، همراه با از دست دادن سوریه به‌عنوان «دفاع پیشروی» ایران، می‌تواند تهران را در بازسازی نفوذ منطقه‌ای خود دچار مشکلات جدی کند.

آیا آنکارا از انحلال حشدالشعبی حمایت می‌کند؟

به نوشته امواج‌میدیا، به نظر می‌رسد که سیاست‌گذاران ترک، با هدف حفظ شتاب تحولات سریع منطقه، به دنبال سوق دادن ایران به یک بازتنظیم ژئوپلیتیکی به نفع آنکارا هستند، به‌ویژه در عراق. در حالی که واشنگتن خواستار انحلال حشدالشعبی شده و احتمال دارد که این نیروها به طور کامل در ارتش عراق ادغام شوند، موضع ترکیه در این زمینه، با وجود این‌که از نفوذ قابل توجهی در این بحث برخوردار است، همچنان نامشخص است.

روابط ترکیه با گروه‌های مسلح عمدتاً شیعه زیرمجموعه این گروه پیچیده و متغیر بوده است. در حالی که رجب طیب اردوغان در سال ۲۰۱۷ این نیروها را یک سازمان تروریستی توصیف کرد، فالح الفیاض، رئیس نیروهای بسیج مردمی، در سال ۲۰۲۳ با مقامات عالی‌رتبه ترکیه دیدار کرد و حتی در کنگره حزب عدالت و توسعه شرکت کرد. این در حالی بود که گروه‌های وابسته به نیروهای بسیج مردمی عراق پیش‌تر پایگاه‌های نظامی ترکیه در شمال عراق را هدف حمله قرار داده بودند. این تغییر رویکرد، نشانه‌ای از تحول چشمگیر در روابط ترکیه و حشدالشعبی از خصومت متقابل به همکاری استراتژیک بود.

چرخش استراتژیک ترکیه: از رویارویی با تهران تا اولویت حزب کارگران کردستان

نگاه اردوغان به حشدالشعبی، از دیدن آن به‌عنوان مانعی راهبردی تا تبدیل آن به شریکی دارای امتیاز به‌تدریج تغییر کرده است. این تغییر همزمان شده با تحول در راهبرد ترکیه علیه حزب کارگران کردستان. عملیات پنجه-قفل (Claw-Lock) در سال ۲۰۲۲ به ترکیه نشان داد که عملیات نظامی یک‌جانبه علیه پ‌ک‌ک در عراق محدودیت‌هایی دارد.

در نتیجه، آنکارا به دنبال همکاری نزدیک‌تر با بغداد و این گروه رفت. این روند سرانجام در مارس ۲۰۲۴ به امضای یک توافق امنیتی میان ترکیه و دولت فدرال عراق انجامید، توافقی که به‌طور خاص نیروهای حشد الشعبی را نیز در بر می‌گرفت.

این توافق یک چرخش استراتژیک برای ترکیه محسوب می‌شود، که نشان می‌دهد آنکارا اولویت مقابله با پ‌ک‌ک را بر مهار نفوذ جمهوری اسلامی ایران ترجیح می‌دهد و حشدالشعبی را به‌عنوان یک بازیگر قانونی تحت حاکمیت بغداد به رسمیت می‌شناسد.

گرم شدن روابط ترکیه و عراق، که شامل سفر تاریخی اردوغان به بغداد در آوریل گذشته بود، به توافقات سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی گسترده‌ای بین دو کشور منجر شد. یکی از این توافقات، قرار گرفتن پ‌ک‌ک در لیست «سازمان‌های ممنوعه» عراق بود. گرچه این اقدام کمتر از برچسب «تروریستی» موردنظر اردوغان بود، اما همچنان به‌عنوان امتیازی به ترکیه تلقی شد.

با توجه به شراکت رو به رشد ترکیه و بغداد، به نظر می‌رسد آنکارا در قبال آینده این گروه رویکردی محتاطانه و حساب‌شده اتخاذ کرده که از دخالت مستقیم در امور داخلی عراق پرهیز کند. سرمایه‌گذاری ترکیه در بازار باز و پررونق عراق، یکی دیگر از عواملی است که آنکارا را از اتخاذ موضعی که ممکن است بی‌ثباتی سیاسی ایجاد کند، بازمی‌دارد.

ترکیه می‌داند که هرگونه تغییر سریع در وضعیت حشدالشعبی می‌تواند بر موقعیت اقتصادی و سیاسی آن در عراق تأثیر منفی بگذارد. بنابراین، رویکرد آنکارا در قبال این گروه احتمالاً در راستای حفظ منافع امنیتی خود در برابر پ‌ک‌ک، بدون تحریک جمهوری اسلامی ایران و نیروهای وابسته به آن در عراق، تنظیم خواهد شد.

محاسبات ترکیه و تنش‌های جدید با ایران در عراق و سوریه

به نظر می‌رسد ترکیه قصد دارد از بحث درباره انحلال نیروهای بسیج مردمی دور بماند، مگر اینکه منافعش مستقیماً تحت تأثیر قرار گیرد. یک منبع دیپلماتیک مطلع که به شرط ناشناس ماندن صحبت کرده، گفت که آنکارا از کنترل دولتی بر گروه‌های مسلح حمایت می‌کند و به بغداد پیام داده که حشدالشعبی نباید در سوریه مداخله و وارد تنش‌های میان جمهوری اسلامی ایران و اسرائیل شود.

این موضع ترکیه با ارزیابی هاکان فیدان، وزیر امور خارجه این کشور، هماهنگ است. او مدت‌ها است که ادعا می‌کند جمهوری اسلامی ایران هزینه‌های سنگینی برای حضور در عراق و سوریه پرداخته، اما در مقابل، دستاوردهای استراتژیک کمی داشته است. تحولات یک ساله گذشته، به‌ویژه سقوط بشار اسد، ممکن است اکنون محاسبات ژئوپلیتیکی منطقه را تغییر دهد و نقش کردستان عراق را پررنگ‌تر کند.

در حال حاضر، آنکارا و تهران هر دو حزب کارگران کردستان را دشمن مشترک خود می‌دانند و در سال‌های اخیر همکاری استراتژیکی را برای مقابله با شاخه ایرانی پ‌ک‌ک، یعنی حزب حیات آزاد کردستان آغاز کرده‌اند.

اما پیچیدگی‌های جدیدی در این رقابت دیده می‌شود؛ ترکیه ایران را به حمایت از گروه‌های کردی هم‌سو با پ‌ک‌ک در سراسر منطقه متهم می‌کند. از جمله نیروهای دموکراتیک سوریه که تحت حمایت آمریکا در شمال شرق سوریه مستقر است، اتحادیه میهنی کردستان که مقر آن در سلیمانیه عراق است و پژاک که در استان کردستان ایران فعالیت می‌کند.

یک منبع دیپلماتیک مطلع به امواج میدیا گفته است که آنکارا ادعا می‌کند که تهران در حال هماهنگی گسترده میان این گروه‌های کرد فرامرزی است. این منبع همچنین ادعا کرد که سیاست‌گذاران ترک نگران هستند که جمهوری اسلامی ایران در پاسخ به تحرکات ترکیه در سوریه، متحدان منطقه‌ای خود را علیه منافع ترکیه بسیج کند -موضوعی که تهران اکیدا آن را رد کرده است.

ادعاهای جدید درباره همکاری با یگان‌های مدافع خلق

در پاسخ به ادعاهایی مبنی بر تعامل ایران با یگان‌های مدافع خلق، هاکان فیدان در ژانویه مدعی شد: «برخی در ایران نظرات متفاوتی درباره پ‌ک‌ک دارند. اما این یک راز نیست که ما از همه کشورها، آمریکا، روسیه و غیره، نه فقط جمهوری اسلامی ایران، خواسته‌ایم که از پ‌ک‌ک حمایت نکنند، یا حداقل نسبت به آن بی‌تفاوت نمانند».

نگرانی‌های ترکیه در این‌باره آنقدر جدی شده که یک روزنامه محافظه‌کار تندرو ترکیه در همان زمان ادعا کرد که جمهوری اسلامی ایران توافق کرده ۱۵۰۰ پهپاد انتحاری در اختیار یگان‌های مدافع خلق قرار دهد تا مانعی برای جاه‌طلبی‌های ترکیه در سوریه ایجاد کند.

با این حال، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران موضعی متفاوت گرفته است. این وزارتخانه از فراخوان عبدالله اوجالان برای زمین گذاشتن سلاح در ۲۷ فوریه استقبال کرده و گفته است که «جمهوری اسلامی ایران از هر فرایندی که امنیت ترکیه را تقویت کند، حمایت می‌کند».

اگر ایران یگان‌های مدافع خلق را مسلح کند، این اقدام به طور قطع باعث افزایش تنش‌ها بین ترکیه و اتحادیه میهنی کردستان خواهد شد. اتحادیه میهنی کردستان که متحد نزدیک نیروهای دموکراتیک سوریه محسوب می‌شود، بارها به عنوان کانالی برای انتقال تسلیحات به این نیروها معرفی شده است. در این میان، همکاری نظامی احتمالی این گروه با کردهای سوریه، فشار شدیدی را بر حزب دموکرات کردستان که متحد ترکیه است، وارد خواهد کرد و ممکن است این حزب را به واکنش وادار کند. تمام این تحولات نشان می‌دهد که منطقه کردستان عراق احتمالاً به صحنه اصلی تشدید رقابت میان آنکارا و تهران تبدیل خواهد شد.

دیپلماسی ترکیه در کردستان عراق

با در نظر گرفتن نفوذ جمهوری اسلامی ایران در کردستان عراق، ترکیه تلاش‌های دیپلماتیک خود را افزایش داده است. در ۸ ژانویه، مسرور بارزانی، نخست‌وزیر اقلیم کردستان عراق و از رهبران حزب دموکرات کردستان، به آنکارا سفر کرد تا درباره تحولات منطقه‌ای با مقامات ترکیه گفتگو کند.

در حالی که تأیید نشده است، شایعاتی وجود دارد که نشان می‌دهد مقامات ترکیه همزمان با این دیدار، در بغداد با بافل طالبانی، رهبر حزب اتحادیه میهنی کردستان نیز ملاقات کرده‌اند. این مسئله احتمالاً نشان می‌دهد که آنکارا قصد دارد اختلافات داخلی کردها را کاهش دهد و مانع از افزایش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در میان جناح‌های کردی شود.

تأثیر تحرکات دیپلماتیک ترکیه بر معادلات داخلی کردستان عراق

تحرکات دیپلماتیک ترکیه به نظر می‌رسد که معادلات سیاسی داخلی منطقه کردستان عراق را نیز تحت تأثیر قرار داده است.

در ۱۶ ژانویه، مسرور بارزانی، رهبر حزب دموکرات کردستان و بافل طالبانی، رهبر اتحادیه میهنی کردستان برای نخستین بار پس از مدت‌ها در یک دیدار نادر با یکدیگر ملاقات کردند. اگرچه این نشست به طور رسمی درباره تشکیل دولت جدید پس از انتخابات پارلمانی اقلیم کردستان در اکتبر ۲۰۲۳ اعلام شد، اما نشانه‌هایی وجود دارد که طالبانی ممکن است آمادگی بیشتری برای همکاری در موضوعات مرتبط با پ‌ک‌ک و نیروهای دموکراتیک سوریه نشان دهد.

یکی از اقدامات معنادار حزب اتحادیه میهنی کردستان در این راستا، بسته شدن چهار مرکز فرهنگی و رسانه‌ای مرتبط با پ‌ک‌ک در ژانویه بود. این اقدام می‌تواند به‌عنوان شاخه زیتونی به سوی ترکیه و حزب دموکرات کردستان تلقی شود و نشانه‌ای از تمایل برای کاهش تنش با آنکارا باشد.

این تحولات نشان می‌دهد که ترکیه ممکن است موفق شده باشد بر حزب اتحادیه میهنی کردستان فشار وارد کند تا سیاست‌های خود را در قبال پ‌ک‌ک و نیروهای دموکراتیک سوریه تعدیل کند، که در نهایت می‌تواند موازنه قدرت در منطقه را به نفع آنکارا تغییر دهد.

گرم‌تر شدن روابط میان احزاب کردستان عراق می‌تواند برای ترکیه در تلاش‌هایش برای ازسرگیری روند صلح با پ‌ک‌ک مفید باشد. آنکارا رهبران کرد عراقی را به‌عنوان میانجی‌های بالقوه برای این روند می‌بیند و در این راستا، دیدار مسعود بارزانی، با مظلوم عبدی، فرمانده نیروهای دموکراتیک در اربیل در ۱۶ ژانویه، نشانه‌ای از تلاش برای آزمودن امکان چنین میانجی‌گری‌ای تلقی می‌شود.

به نظر می‌رسد این دیدار با دو هدف اصلی انجام شده باشد؛ مشخص کردن موضع کردهای عراق در مورد ادغام نیروهای دموکراتیک در ساختار سیاسی جدید سوریه. مدیریت روابط پرتنش این حزب با احزاب کردی نزدیک به اتحاد میهنی در شمال شرق سوریه، که اغلب با یکدیگر درگیر بوده‌اند.

این دیپلماسی تحت حمایت ترکیه که از سوی اتحادیه میهنی در حال اجرا است، نشان می‌دهد که احتمال توافق‌های نوظهور برای کاهش نفوذ ایران وجود دارد.

آینده موازنه قوا 

آینده روابط بین گروه‌های کردی به‌طور مستقیم به تحولات سوریه و مذاکرات جاری نیروهای دموکراتیک با دولت دمشق بستگی دارد. اگر این مذاکرات به موفقیت برسد و نیروهای دموکراتیک در ساختار نظامی ملی سوریه ادغام شوند، می‌تواند تأثیرات ژئوپلیتیکی گسترده‌ای داشته باشد.

این تحولات می‌تواند به روند صلح احتمالی میان آنکارا و پ‌ک‌ک کمک کند. نفوذ ایران را در کردستان سوریه کاهش دهد و موازنه قدرت در منطقه را به‌شدت تغییر دهد.

با این حال، چنین نتیجه‌ای ممکن است موجب واکنش تلافی‌جویانه جمهوری اسلامی ایران شود، اگر تعادل قدرت میان بازیگران مختلف رعایت نشود. ترکیه از این می‌ترسد که تهران از طریق نیروهای متحد خود، این روند را مختل کند.

در مجموع، تحرکات اخیر آنکارا، تهران و احزاب کردی نشان می‌دهد که یک آینده دیپلماتیک جدید، هرچند شکننده، در حال شکل‌گیری است، به شرطی که بازیگران کلیدی این کارت‌ها را به درستی بازی کنند.