راه دراز ایران برای رسیدن به آینده‌ای سبز

به گزارش اکوایران، موسسه فناوری ماساچوست (MIT) سومین رتبه‌بندی خود از شاخص آینده سبز در سال ۲۰۲۳ را منتشر کرد. این شاخص توانمندی ۷۶ کشور را از نظر توسعه آینده‌ای پایدار و کم‌کربن سنجیده است. بر اساس این گزارش، ایران در این شاخص و معیارهای آن در میان کشورهایی با ضعیف‌ترین عملکرد قرار دارد و پیشرفت چشمگیری در راستای کاهش انتشار کربن و گذار به اقتصادی سبز نداشته است. این گزارش به شرح آینده سبز و جایگاه کشورهای پیشرفته و ایران در این شاخص پرداخته است.

شاخص آینده سبز و معیارهای آن

شاخص آینده سبز (GFI) توانایی کشورها در توسعه آینده‌ای پایدار و کم‌کربن برای اقتصاد و جوامع را می‌سنجد. این شاخص توسط مجله تکنولوژی ریویو موسسه فناوری ماساچوست (MIT Technology Review) محاسبه می‌شود که این سومین گزارش منتشر شده است. در این شاخص ۷۶ کشور بررسی شده‌اند که در مجموع تقریبا ۹۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهانی را تولید می‌کنند. امتیاز شاخص سبز از صفر تا ۱۰ انداه‌گیری می‌شود که صفر بدترین عملکرد و ۱۰ بهترین عملکرد را نشان می‌دهد.

با وجود نابرابری و تفاوت جهانی در مسائلی چون ثروت، فناوری و تخصص، شاخص آینده سبز ۲۰۲۳ شاهد رشد در تعداد پروژه و راهبردهایی است که توسعه اقتصادی و اجتماعی را از طریق کربن‌زدایی ارائه می‌دهند. رتبه‌بندی سال ۲۰۲۳ به بررسی تامین مالی حذف کربن، توسعه پایدار و تولید انرژی پاک در اقتصادهای نوظهور و جوامع کم‌برخوردار می‌پردازد.

شاخص آینده سبز پنج معیار اصلی دارد که عبارتند از:

۱. انتشار کربن: این معیار میزان عملکرد کشورها از نظر کاهش انتشار کربن دی اکسید می‌سنجد. برای این اندازه‌گیری از نماگرهایی مانند «نسبت مجموع انتشار کربن دی اکسید به تولید ناخالص داخلی» و «میانگین تغییر سالانه در انتشار کربن‌دی‌اکسید» در کل کشور و بخش‌های مختلف اقتصاد انجام می‌شود.

۲. گذار انرژی: سهم و نرخ رشد تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک را در هر کشور اندازه‌گیری می‌کند.

۳. جامعه سبز: این معیار تلاش‌های دولت، صنعت و جامعه برای ترویج رویکردهای سبز را از طریق شاخص‌هایی مثل درصد زباله‌های بازیافتی، تعداد وسایل نقلیه برقی و تغییر خالص جنگل‌کاری می‌سنجد.

۴. نوآوری پاک: این معیار محیط نوآوری برای ساختن آینده‌ای کم‌کربن را از طریق تعداد اختراعات سبز ثبت شده، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک فرامرزی و سرمایه‌گذاری در فناوری مواد غذایی می‌سنجد.

۵. سیاست اقلیمی: این شاخص پشتکاری و کارآمدی سیاست‌های اقلیمی از جمله طرح‌های تامین مالی کربن، سیاست کشاورزی پایدار و استفاده از بودجه بازیابی از همه‌گیری برای دستیابی به اقتصاد سبز را ارزیابی می‌کند.

در مجموع، این معیارها آینده سبز کشورها را در دو بعد ارزیابی می‌کنند: پیشرفتی که این کشورها در دستیابی به اهداف کاهش کربن و سایر فعالیت‌های اجتماعی سازگار با اقلیم داشته‌اند و آرمان‌هایی که کشورها باید برای حفظ یک اقتصاد کربن خنثی کسب کنند.

جایگاه ایران و سایر کشورها در رتبه‌بندی شاخص آینده سبز

بیست کشور برتر در رتبه‌بندی شاخص آینده سبز به عنوان «رهبران سبز» شناخته می‌شوند. ایسلند با امتیاز ۶.۶۹ در رتبه اول قرار دارد. پس از آن، فنلاند و نروژ رهبران سبز برتر هستند. همه رهبران سبز کشورهای اروپایی و آمریکایی بودند، به‌جز کره جنوبی که رتبه هشتم را کسب کرده است. با وجود اینکه همه این کشورها شاخصه‌های کم‌کربن خود را حفظ کرده‌اند، ولی نیمی از آنها در سال ۲۰۲۳ با کاهش امتیاز در شاخص آینده سبز روبرو شده‌اند. این نشان می‌دهد اگر چه تلاش‌های آنها برای کاهش کربن در اقتصاد در حال افزایش و سیاست‌گذاری‌ها در این راستا است، ولی بازدهی‌های اولیه خود را ندارند.

از میان ۷۶ کشوری که در این شاخص ارزیابی شده‌اند، ایران با امتیاز ۲.۵۷ رتبه آخر را در سال ۲۰۲۳ کسب کرده که نشان‌دهنده عملکرد ضعیف آن در توسعه پایدار و کاهش انتشار کربن است. حتی در ارزیابی پنج معیار اصلی شاخص آینده سبز بجز معیار «گذار انرژی»، ایران جزء پنج کشور با بدترین عملکرد قرار گرفته است.

در رتبه‌های بالاتر از ایران کشورهایی مانند الجزیره، زامبیا، قطر و بنگلادش قرار دارند. به گزارش موسسه فناوری ماساچوست، برای اکثر کشورهایی که در رتبه‌های پایین قرار گرفته‌اند، درآمد پایین یکی از عواملی بوده که جلوی توسعه سبز این کشورها را گرفته است. به‌همین دلیل، نمی‌توان نبود اراده و پشتکار را عامل اصلی عملکرد ضعیف این کشورها دانست.

راهکار داشتن آینده‌ای سبز چیست؟

علیرغم تلاش‌های چشمگیر برای ایجاد پیوند بین اقتصاد و توسعه پایدار، اقتصادهای نوظهور با وجود پیشرفت‌های سریع، همچنان در شاخص آینده سبز در وضعیت خوبی ندارند. با توجه به رتبه‌بندی کشورها در این شاخص، میان تولید ناخالص داخلی و جایگاه آنها همبستگی وجود دارد. به عبارت دیگر، ثروت و دارایی یک کشور به طور قابل توجهی در توانایی یک کشور در ساخت آینده کم‌کربن تاثیر دارد.

وابستگی بیش از حد اقتصادها به سوخت‌های فسیلی یا استخراج منابع طبیعی باعث کاهش امتیاز بسیاری از کشورها شده است. بسیاری از این کشورها به‌دلیل داشتن صنایعی که بسیار کربن‌زا هستند، امتیازهای پایینی را کسب کرده‌اند.

شاخص آینده سبز ۲۰۲۳ نشان داد که منابع و قابلیت‌های دنیا به طرز نابرابری توزیع شده‌اند. «رهبران سبز» کشورهایی ثروتمند و دارای منابع انرژی تجدیدپذیر هستند که مزیت ایجاد و حفظ اقتصادهای پایدار و کم‌کربن را دارند. از سوی دیگر، کشورهای فقیرتر – که اغلب وابسته به سوخت‌های فسیلی هستند – اکثرا در حفظ اقتصاد سبز و پایدار پسرفت می‌کنند و برای تقویت رشد اقتصادی مجبور به بهره‌برداری از منابع کمیاب هستند.

این گزارش توصیه می‌کند تا «رهبران سبز» و کشورهایی که به لحاظ رتبه‌بندی در نیمه بالا قرار دارند، به کشورهایی که در این شاخص عملکرد ضعیفی داشته‌اند، کمک کنند. این کمک نه تنها می‌تواند در راستای نوع‌دوستی، بلکه برای سودآوری این کشورها نیز اثربخش باشد. «اقتصاد کربن خنثی» از جهت منفعت مالی به زودی اهمیت زیادی برای دنیا پیدا خواهد کرد. این موضوع دولت‌ها و کسب‌وکارها را در سطح جهانی تشویق می‌کند تا در پروژه‌های گذار انرژی، کربن‌زدایی و افزایش تنوع زیستی سرمایه‌گذاری کنند.

اشتراک‌گذاری سرمایه و تخصص «رهبران سبز» در پروژه‌های پایدار، برنامه‌های توسعه انرژی تجدیدپذیر فرامرزی و فناوری غذا هم می‌تواند از نظر اقتصادی مقرون به‌صرفه و هم برای بشریت عادلانه باشد.