بازخوانی یک تجربه تاریخی به بهانه استیضاح همتی؛ بار قبل که جواب نداد

کرباسیان دو سال بعد از استیضاح گفت:«بیش از دو سال از جلسه استیضاحم در مجلس می‌گذرد. متاسفم که طی این مدت اتفاقات ناگواری برای اقتصاد ایران رخ داده و مردم تحت فشار معیشتی کم‌سابقه‌ای قرار گرفته‌اند».

به گزارش اکوایران، حالا بعد از 6 سال و نیم دوباره در وضعیتی مشابه با سال 97 قرار گرفته‌ایم. در آمریکا ترامپ روی کار آمده و با امضای طرح فشار حداکثری سیگنال‌های تنش‌زا به سمت ایران پرتاب می‌کند. بازارها ملتهب شده و نرخ دلار برای نخستین بار در بازار آزاد به بالای 90 هزار تومان رسیده است. مجلس نیز مانند دفعه قبل انگشت اتهام را به سمت  وزیر اقتصاد نشانه گرفته و قصد استیضاح وی را دارد. گروهی از تحلیل‌گران در واکنش به این اقدام مجلس، روزهای برکناری کرباسیان را یادآور شدند و تاکید کردند که مشکلات اقتصادی فعلی وابسته به شخص نیست که با برکناری وزیر رفع شود و استیضاح تنها بی‌ثباتی اقتصاد را تشدید می‌کند.

در این خصوص، آمارهای اقتصادی به قدر کافی در دسترس هست تا با رجوع به گذشته مشخص شود که با برکناری وزیر اقتصاد از طریق استیضاح وضعیت شاخص‌های اقتصادی بهبود یافته است یا نه.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که در برخی شاخص‌ها اثر آنی استیضاح در یک یا دو ماه بعد رؤیت شده، برخی شاخص‌ها وضعیت بهتری پیدا کردند اما برخی دیگر نه. با این حال، اگر نگاه‌ها به فراتر از شهریور 97 - یعنی زمانی که کرباسیان استیضاح شد - برود مشخص می‌‌شود که وضعیت تمام شاخص‌های اقتصادی مورد بررسی با گذشت یک سال از استیضاح بدتر شده در حالی که وزارت به دست اشخاص دیگری سپرده شده است. حتی اخیرا یکی از نمایندگانی که در مجلس دهم موافق با استیضاح کرباسیان بود در گفتگویی اعلام کرده که حذف کرباسیان با آن استیضاح بی‌فایده بود و جابه‌جایی او با دژپسند بی‌تأثیر بود. آنچنان که در همان زمان هم تغییر اساسی در اقتصاد کشور ایجاد نکرد. این تجربه نشان می‌دهد که تغییر افراد با فاصله کمی از آغاز به کار دولت که امکان وقوع معجزه در آن نمی‌رود، دردی را دوا نمی‌کند.

رشد اقتصادی، منفی 11 درصد

گزارش‌های مرکز آمار نشان می‌دهد که رشد اقتصادی به روش ارزش‌افزوده و به قیمت‌های ثابت سال 1400 در تابستان سال 95 برابر با 11.8 درصد بوده است. به همین ترتیب، رشد اقتصادی بدون نفت نیز 4.3 درصد اعلام شده است. به نظر می‌رسد متاثر از فضای مثبت ایجاد شده بعد از توافق برجام، اقتصاد هم رونق گرفته بود به طوری که رشد اقتصادی در زمستان سال 95 به بالای 20 درصد هم رسید. با این حال، بعد از روی کار آمدن ترامپ و جدی‌شدن تهدیدات او علیه ایران، کم کم التهاب نیز به اقتصاد کشور رخنه کرد و رشد اقتصادی هم در همین حین کاهش یافت. روند رشد اقتصادی از بهار 96 تا بهار 97 نزولی اعلام شده اما در همین مدت نیز هیچ‌گاه رشد اقتصادی به صفر یا کمتر از آن نرسیده است.

بعد از خروج ترامپ از برجام، بسیاری از فرصت‌های سرمایه‌گذاری که در مراحل اولیه ایجاد بود لغو شد. تعدادی از شرکای اقتصادی خارجی نیز یا به طور کامل از ایران خارج شدند و یا همکاری خود را با شرکت‌های ایرانی محدود کردند. این اقدامات باعث شد تا رشد اقتصادی در تابستان 97 منفی شود. بعد از استیضاح کرباسیان که در شهریور آن سال رخ داد، رشد اقتصادی باز هم به روند نزولی خود ادامه داد به طوری که در پاییز سال 97 رشد اقتصادی نفتی و غیرنفتی به ترتیب منفی 4 درصد و منفی 11.5 درصد اعلام شد. رشد منفی به این معناست که در فصل مورد نظر اقتصاد نه تنها بزرگ‌تر نشده بلکه نسبت به مدت مشابه در سال قبل از آن نیز کوچک‌تر شده است. این رشد منفی تا پاییز 98، یعنی  یک سال بعد از برکناری کرباسیان نیز ادامه داشت. به بیان دیگر، از پاییز 97 تا تابستان 99، رشد اقتصادی نفتی در یک فصل و رشد اقتصادی غیر نفتی تنها در دو فصل مثبت شد و در سایر مقاطع مورد بررسی منفی بود.

بنابراین، برکناری وزیر اقتصاد حداقل روی رشد اقتصادی تاثیر مثبتی نگذاشته بود. به نظر می‌رسد اُفت شدید رشد اقتصادی بیشتر متاثر از تحولات سیاسی و بین‌المللی باشد. روند نزولی رشد اقتصادی در سال 97 درست از زمان روی کار آمدن ترامپ شدت گرفته است. رشد منفی اقتصادی نیز زمانی حاصل شده که آمریکا تحریم‌های نفتی را شدت بخشیده و فروش نفت ایران را به طور کامل محدود کرده است.

مصرف خانوارها کاهش یافت

یکی از روش‌های مرسوم برای محاسبه رشد اقتصادی، تقسیم کردن اقتصاد به چند جزء و محاسبه مخارج آن‌ها است. در این روش که به آن روش «هزینه‌ای» یا «مخارج» گفته می‌شود حجم اقتصاد و تغییرات آن از منظر «تقاضا» رصد می‌شود. به زبان ساده‌تر می‌توان گفت که فرض می‌شود تمام کالا و خدمات تولید شده در اقتصاد نهایتا توسط یکی از بخش‌های اقتصادی در ازای هزینه‌ای مشخص تصاحب می‌‌شود. یکی از مهم‌ترین اجزای اقتصاد در این روش، «مصرف خصوصی» است. رشد این جزء نشان می‌دهد که مصرف خانوارها و بخش خصوصی اقتصاد چقدر نسبت به هر فصل در سال قبل تغییر کرده است.

طبق داده‌های مرکز آمار، رشد مصرف خصوصی در سال‌های 95 و 96 نه تنها مثبت بوده،‌ بلکه تا بالای 7 درصد هم رسیده است. در این شاخص نیز یک اُفت شدید درست بعد از خروج ترامپ از برجام از اردیبهشت سال 97 مشهود است. در پی این اتفاق رشد مصرف خصوصی از 6.5 درصد در بهار به نزدیک صفر در تابستان و سپس به منفی 2.8 درصد در پاییز می‌رسد. به عبارت دیگر،‌ یک فصل بعد از خروج آمریکا از برجام مصرف خانوارها و بخش خصوصی به اندازه مدت مشابه در سال قبل باقی می‌ماند و زیاد نمی‌شود اما بعد از دو فصل، این مصرف 2.8 درصد کمتر هم شده است.

 رشد منفی در مصرف خصوصی در 3 فصل دیگر نیز بعد از برکناری کرباسیان به ثبت رسیده است. این شاخص‌ در پاییز 98 و بهار 99 رشد‌های مثبتی را به ثبت رسانده اما علت این اتفاق افزایش حقیقی مصرف خانوار نبوده است. به عبارت دیگر، زمانی که رشد منفی شدیدی در مصرف خانوار رخ داده، رشدهای مثبت بعدی در جهت رساندن مصرف به سطح‌های قبلی بوده و به معنای افزایش حقیقی مصرف و سطح رفاه خانوار در نظر گرفته نمی‌شود. در نتیجه می‌توان گفت که رشد مصرف خصوصی نیز با برکناری وزیر اقتصاد بهبود نیافته است.

تورم ماهانه کاهش یافت، تورم نقطه‌ای رکورد زد

بی‌شک طلایی‌ترین دوران ایران در کنترل تورم معطوف به سال‌های 94 تا 96 بوده است. در این بازه زمانی تقریبا برای 41 ماه متوالی تورم ماهانه کمتر از 2 درصد بوده و حتی در برخی ماه‌ها منفی شده است. همین باعث شد تا تورم نقطه به نقطه نیز در اکثر ماه‌های این دوران تک‌رقمی باقی بماند، شاخصی که در چند سال قبل و بعد از این دوره طلایی، نرخ‌های بالای 40 و 50 درصد را به خود دیده است.

اما همانطور که پیش‌تر به آن اشاره شد، روی کار آمدن ترامپ به دلیل تهدیدهای جدی و خطرناکی که با خود به همراه داشت بازارهای ایران را ملتهب کرد. مانند سایر شاخص‌های کلان اقتصادی که متاثر از خروج یک‌طرفه آمریکا از برجام شدند، تورم ماهانه نیز به این واقعه واکنش نشان داد و قیمت سبد مصرف خانوار در ایران از خرداد تا تیر 97 بیش از 4 درصد افزایش یافت. زمانی که کرباسیان استیضاح شد، تورم ماهانه 5.4 درصد بود. درست یک ماه بعد از برکناری او، تورم به 7.1 درصد جهش کرد و یک رکورد تاریخی از خود بر جای گذاشت. هر چند که از اواسط پاییز این شاخص رو به کاهش گذاشت و تا 2.6 درصد هم پایین آمد. در سال 98 بالاترین و پایین‌ترین تورم ماهانه به ترتیب 4 درصد و 0.5 درصد ثبت شده است. هر چند که این شاخص از اوایل سال 99 دوباره وارد روند صعودی شد و تا 6.4 درصد هم بالا رفت. البته از نظر برخی تحلیل‌گران وضعیت تورم در سال 98 را هم نمی‌توان آرام توصیف کرد چرا که تورم ماهانه بالای 2 درصد همچنان برای اقتصاد خطرناک محسوب می‌‌شود و می‌تواند تورم نقطه به نقطه و سالانه را در سطوح بالا نگه دارد.

این تحلیل را می‌توان در روند تورم نقطه به نقطه در همان بازه زمانی مشاهده کرد. با این که کرباسیان شهریور 97 از وزارت اقتصاد کنار رفت اما تورم نقطه به نقطه تا 8 ماه بعد از آن به صعود خود ادامه داد و قله تاریخی 52 درصد را به ثبت رساند. حتی در روند نزولی پرشتابی که این شاخص در نیمه نخست سال 98 در پیش گرفت نتوانست به سطح کمتر از 10 درصد که در سال‌ 95 تجربه کرده بود نزدیک شود.

درصدهای سه رقمی در بازاد سکه و دلار

آمارهای بدست آمده از وضعیت بازارها نشان می‌دهد که هم بازار سکه و هم بازار دلار در نیمه دوم سال 95 تا اواخر سال 96 آرام بوده و بازدهی‌ منطقی به ثبت رسانده است.

برای مثال، از مرداد 95 تا 96، قیمت دلار 7.8 درصد افزایش یافته است. همچنین، از شهریور 95 تا 96 قیمت یک سکه تمام نیز شاهد رشد 11 درصدی بوده است. با این حال، شوک خروج ترامپ از برجام به قدری شدید بود که قیمت دلار از خرداد تا شهریور آن سال 91 درصد و قیمت سکه 89 درصد افزایش یافت.

مجلس نیز در پی نابسامانی‌های اقتصادی ایجاد شده که به نظر می‌رسید ناشی از شوک بر هم خوردن برجام باشد، کرباسیان را استیضاح کرد تا از این طریق رشد دلار و سکه متوقف شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که درست یک ماه بعد از برکناری او، قیمت دلار 16 درصد و قیمت سکه 4 درصد دیگر نیز رشد کرد، هر چند که از ماه دوم روند قیمت دلار و سکه برای چند ماه نزولی شد. پیش از آن که سال 97 به پایان برسد و درست با شروع زمستان، قیمت سکه و دلار نیز دوباره صعودی شد. محاسبات حاکی از آن است که از شهریور 98 تا شهریور 99، قیمت سکه 189 درصد و قیمت دلار 120 درصد رشد کرده است.

در یک نگاه کلی می‌توان به این نتیجه رسید که قیمت دلار در 25 ماه منتهی به استیضاح کرباسیان 3.5 برابر شده در حالی که در 25 ماه بعد از استیضاح تقریبا 2 برابر شده است. سکه نیز در 25 ماه منتهی به استیضاح 3.8 برابر شده اما در 25 ماه بعدی 2.7 برابر شده است. 

تاثیر استیضاح مثبت نبود

بررسی همین چند شاخص اقتصادی نشان می‌دهد که استیضاح در برخی شاخص‌ها نه تنها باعث بهبود نشده بلکه حتی وضعیت نامناسب آن را تشدید هم کرده است. برای مثال رشد اقتصادی و مصرف خصوصی با برکناری وزیر اقتصاد بدتر شده است. واکنش برخی شاخص‌ها نیز مقطعی بوده و با گذشت زمان دوباره وضعیت نابسامان آن‌ها پدیدا شده است. مثلا تورم ماهانه بعد از دو ماه کاهش یافته اما دوباره روند صعودی به خود گرفته یا تورم نقطه به نقطه حتی از 50 درصد هم عبور کرده است.

برخی شاخص‌های دیگر نظیر قیمت سکه و دلار در  کوتاه مدت واکنش مثبتی به استیضاح نشان دادند و از التهاب لحظه‌ای آنان کاسته شد اما دوباره بعد از یک سال تب آن‌ها بالا گرفت.

بنابراین، به نظر می‌رسد زیر پوست اقتصاد ایران آفتی جا خوش کرده که به تدریج پایه‌های اقتصاد را می‌جود و بیماری را درون جسم اقتصاد ایران پراکنده می‌کند اما عوارض ظاهری آن دامن سکان‌داران وزارت اقتصاد را می‌گیرد.