شکاف برجامی در روابط ایران و روسیه

به گزارش اقتصادنیو‌ز، روسیه همانند سال ۲۰۱۵ در لحظات آخر به عنوان مانعی در مسیر حصول توافق میان ایران و قدرت‌های جهانی ظاهر شده است؛ اینبار در شرایطی متفاوت، و با دلایل و اهدافی متفاوت.

گروکشی پوتین

روسیه به شکل غیرمنتظره‌ای خواستار تضمین‌هایی شده است که بر اساس آن تحریم‌های ایالات متحده علیه این کشور، به همکاری مسکو با تهران آسیب نزند. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه گفته که کشورش از آمریکا تضمین می‌خواهد که تحریم‌ها علیه مسکو بر توانایی این کشور برای همکاری با ایران پس از بازگرداندن توافق هسته‌ای 2015 تأثیری نخواهد گذاشت. لاوروف گفت: «ما ضمانت نامه کتبی خواسته ایم... که روند کنونی آغاز شده توسط ایالات متحده به هیچ وجه به حق ما برای همکاری آزاد و کامل تجاری، اقتصادی و سرمایه گذاری و همکاری نظامی-فنی با دولت ایران لطمه نمی زند».

استفانی لیختنشتاین خبرنگار پلتیکو از وین گزارش داد: در حالی که کرملین از درآمد نفتی خود دلسرد است، مانع توافق هسته‌ ای ایران شده است. مسکو در حالی این تقاضاهای لحظه آخری را مطرح کرده است که تهران وعده افزایش تولید نفت را می‌دهد و بازار از نفت خام روسیه دوری می‌کند.

وی این موضع روسیه را «گروگان‌گیری احیای برجام» به عنوان مهره بازی پوتین در جنگ اوکراین توصیف کرده و نوشته است:‌ این خواسته‌ها که می‌تواند توافق هسته‌ای بین‌المللی با ایران را به هم بزند، بعید است زمان‌بندی طرح آن تصادفی باشد زیرا کرملین از تهدید فزاینده برای درآمدهای نفتی مهم خود پس از حمله به اوکراین نگران است.

بروز شکاف در روابط تهران-مسکو

خواسته های جدید روسیه در حالی مطرح می شود که مسکو و تهران در برخی از مسائل جهانی فاصله می گیرند. رأی ممتنع ایران در سازمان ملل پس از آن صورت گرفت که روسیه به قطعنامه شورای امنیت مورد حمایت امارات متحده عربی برای تحریم گروه حوثی متحد ایران، درحالی‌که قبلاً رأی ممتنع داده بود- رأی مثبت داد.

فروش نفت برای بودجه روسیه بسیار مهم است و کشورهای غربی مستقیماً نفت و گاز روسیه را هدف قرار داده‌اند. توافق برای احیای برجام در صورت حصول، حجم قابل توجهی از نفت خام ایران را در ماه های آینده به بازارهای جهانی انرژی باز می گرداند و این می تواند برای ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه دردسر ایجاد کند. چراکه بازگشت عرضه‌های ایران به جبران آشفتگی بازار و کاهش قیمت‌ها کمک می‌کند.

احیای برجام اکنون به سود تهران، غرب و پکن، و به ضرر مسکو تمام خواهد شد. با این وجود، اقدام غافلگیرکننده روسیه نشان می‌دهد که مسکو تا چه اندازه مایل است از اهرم فشار خود در درگیری‌های مختلف برای تحت فشار قرار دادن غرب در حین جنگ با اوکراین، حتی با خطر نارضایتی متحدانش در تهران، پیش برود.

این همچنین نشان دهنده درک روسیه نسبت به این است که ایالات متحده اکنون بیش از هر زمان دیگری به احیای برجام نیاز دارد تا جایگزینی برای اختلال در عرضه نفت خام روسیه در بازار جهانی پیدا کند و شاهد بازگشت بیش از یک میلیون بشکه نفت تحریم شده ایران به بازار باشد.

تله بالقوه روسیه در مذاکرات وین

 روسیه از ایالات متحده ضمانت می‌خواهد که تحریم‌هایی که کرملین را به دلیل تهاجم این کشور به اوکراین هدف قرار می‌دهد، مانع تجارت این کشور با ایران نشود.

این تقاضای تازه، که یکی از مقامات ارشد غربی آن را «تله» بالقوه نامید، می‌تواند به مذاکرات با هدف تضمین بازگشت به توافق 2015 پایان دهد..

روسیه نقش مهمی در اجرای مجدد توافقنامه ایران ایفا خواهد کرد، توافقی که مذاکره کنندگان می گویند پس از 11 ماه گفتگو به دستیابی به آن نزدیک شده اند. این طرح شامل این است که مسکو اورانیوم مازاد غنی شده را از ایران به روسیه ارسال کند و از تبدیل نیروگاه اتمی فردو ایران به تاسیسات تحقیقاتی، از جمله موارد دیگر، حمایت کند.

اما با توجه به اینکه جامعه بین‌المللی در حال حرکت به سمت قطع روابط اقتصادی با روسیه در پی حمله این کشور به اوکراین است، مسکو می‌گوید که می‌خواهد آمریکا تضمین کند که همچنان می‌تواند از توافق احیا شده ایران منتفع شود. 

ابهام درباره انگیزه‌های مسکو

به گفته مقامات، سوال این است که آیا مسکو واقعاً برای ایفای نقش کلیدی خود در اجرای توافق هسته‌ای احیاشده، خواستار حمایت از تحریم‌ها است یا اینکه این ترفندی گسترده‌تر برای کاهش اثر تحریم‌ها است. به نظر می رسد که مقامات غربی هنوز در حال تقلا هستند تا بفهمند کدام یک از این دو سناریو در جریان است.

این مقام ارشد گفت: اگر دامنه استثنائات تحریمی را گسترش دهند، با مشکل سیاسی و نه فنی مواجه خواهیم شد و این می‌تواند برای توافق کشنده باشد.

یکی دیگر از مقامات ارشد غربی گفت که اگر خواسته های روسیه فراتر از معافیت های تحریمی برای ایفای نقش در اجرای مجدد توافق هسته ای باشد، آنها به طور بالقوه می توانند "کل توافق را گروگان بگیرند و روابط خود با چین را به خطر بیندازند."

پکن در حال حاضر مقادیر قابل توجهی نفت ایران را وارد می‌کند و در چارچوب توافق هسته‌ای احیا شده، این واردات را حتی بیشتر خواهد کرد.

وزارت امور خارجه آمریکا اعلام کرد که تحریم‌ها بر سر اوکراین «بی ارتباط» با برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) هستند.

سخنگوی وزارت خارجه آمریکا گفت: «تحریم‌های جدید مرتبط با روسیه با برجام ارتباطی ندارد و نباید تأثیری بر اجرای احتمالی آن داشته باشند. ما به تعامل با روسیه برای بازگشت به اجرای کامل برجام ادامه می دهیم. روسیه در حصول اطمینان از برنامه هسته‌ای ایران، منافع مشترکی دارد.»

تهدید تحریم‌های اضافی مرتبط با اوکراین در حال حاضر بر درآمد نفتی روسیه تأثیر گذاشته است. بلومبرگ به نقل از مشاور انرژی اسپکتس گزارش داد که تقریباً سه چهارم تجارت نفت خام روسیه در پی حمله به اوکراین متوقف شده است.

روسیه حدود 5 میلیون بشکه در روز معادل حدود 5 درصد مصرف جهانی صادر می‌کرده است. این در حالی است که ایران به سختی عرضه بیش از 2 میلیون بشکه در روز داشته است.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین المللی بحران گفت: «سخت است که بگوییم این یک مشکل فنی است یا یک چرخش سیاسی. فروپاشی برجام به نفع میان مدت و بلندمدت روسیه نیست، حتی اگر در کوتاه مدت به بالا نگه داشتن قیمت جهانی انرژی به عنوان ابزاری برای اعمال فشار بر غرب کمک کند».

احیای برجام بدون روسیه

در این میان سوال مهمی که ناظران را به چالش کشیده این است که اگر مطالبه روسیه با هدف اخلال در مسیر توافقی باشد که پس از  ماه‌ها مذاکرات سخت و فشرده به نتیجه نهایی نزدیک شده و در صورت دستیابی به آن، ایران، غرب و حتی چین از آن سود خواهند برد، آیا طرف‌ها اراده و امکان کنار گذاشتن مسکو از توافق بالقوه را دارند یا خیر؟

فارغ از بعید یا نزدیک بودن چنین سناریویی، در صورتی که نیت کرملین ایجاد مانع جدی در دستیابی به نتیجه نهایی باشد، کنار گذاشتن روسیه از توافق احتمالی در میانه جنگ اوکراین، می‌تواند منجر به پیچیدگی‌های بیشتر و تصمیمات سیاسی حساس‌تر و جسورانه‌تری از سوی تصمیم‌سازان سایر طرف‌های برجام شود. اما اگر آن‌ها واقعاً برای رسیدن به هدف مصمم باشند، این مسیری است که احتمالاً در نهایت باید طی شود. 

در حالی که ایران قبلاً از روسیه برای صادرات ذخایر اورانیوم غنی شده مازاد خود استفاده می کرد، اکنون تهران می‌تواند از کشور ثالث دیگری استفاده کند، همانطور که ذخایر آب سنگین اضافی را به عمان ارسال می‌کرد. در گذشته، ایران همچنین با چین تجارت اورانیوم داشته است و همچنین امکان مشارکت در بانک بین المللی سوخت هسته‌ای در قزاقستان دارد.

روسیه تعهد صریح برای کمک به ایران برای توسعه کارخانه غنی سازی فردو به مرکز تولید ایزوتوپ دارد. اما تکمیل این پروژه یک تعهد بلندمدت است و ایران همچنان می‌تواند با از کار انداختن ظرفیت غنی‌سازی سایت، همانطور که در توافق اولیه پیش‌بینی شده بود، لغو تحریم‌ها را دریافت کند.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران مدعی است: «به نظر می رسد روسیه مایل است ایران را با خود به زیر بکشد».

وی افزود: «اما اگر تهران و واشنگتن واقعاً خواهان توافق هستند، می‌توانند بدون مسکو این کار را انجام دهند. جایگزینی نقش روسیه در این توافق دشوار است، اما غیرممکن نیست».

هنری روم، تحلیلگر ایران در گروه مشاوره اوراسیا، گفت که «احیای توافق هسته ای بدون روسیه، مسخره اما احتمالاً ممکن است، حداقل در کوتاه مدت».

روم به رویترز گفت: «اگر روسیه به مانع تراشی در مذاکرات ادامه دهد، من فکر می‌کنم طرف‌های دیگر و ایران چاره‌ای نخواهند داشت جز اینکه خلاقانه درباره راه‌هایی برای انجام توافق بدون دخالت مسکو فکر کنند».

نقش احیای برجام در کاهش تلاطم بازار انرژی

به گزارش رویترز به نقل از شانا، جواد اوجی، وزیر نفت ایران روز پنجشنبه گفت: به محض پایان مذاکرات هسته‌ای در وین، می‌توانیم در کمتر از یک یا دو ماه به حداکثر ظرفیت تولید نفت خود برسیم. خبرگزاری وزارت ایران در سال 2021 به طور متوسط 2.4 میلیون بشکه در روز تولید کرده است و در صورت رفع محدودیت ها قصد دارد این میزان را به 3.8 میلیون بشکه افزایش دهد.

اروپا و ایالات متحده نگران افزایش قیمت نفت در نتیجه تهاجم روسیه به اوکراین هستند.

هنری روم، تحلیلگر ایران در گروه اوراسیا استدلال می‌کند که «جنگ فشار شدیدی را بر سیاست‌گذاران غربی وارد می‌کند تا توافقی را به دست آورند که نفت بیشتری را وارد بازار کند تا قیمت‌های بالای نفت و تحریم‌ها و اختلالات احتمالی بیشتر را کاهش دهد».

تحلیلگران می گویند که محاسبه کنونی این است که یک قرارداد احیا شده با ایران می تواند به ثبات بازار انرژی کمک کند.

احتمال ۷۰ درصدی توافق

گروه اوراسیا اعلام کرد که درخواست‌های جدید روسیه می‌تواند مذاکرات هسته‌ای را مختل کند، اگرچه هنوز شانس دستیابی به توافق را 70 درصد نگه می‌دارد. 

هنری روم از گروه اوراسیا گفت: "روسیه ممکن است قصد استفاده از ایران را به عنوان راهی برای دور زدن تحریم های غرب داشته باشد. تضمین کتبی که به روسیه اجازه می دهد این کار را انجام دهد احتمالاً فراتر از قلمرو چیزی است که واشنگتن می تواند در بحبوحه یک جنگ تمام عیار در اوکراین ارائه دهد."

در روزهای اخیر، مقامات غربی گفته‌اند که مذاکره‌کنندگان در حال دستیابی به توافق هستند و اصرار داشتند که تنها چند موضوع باقی‌مانده باید حل شود. از جمله موضوعات باقیمانده، دامنه رفع تحریم‌ها، از جمله درخواست ایران مبنی بر حذف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تحریم‌های مربوط به فهرست [ادعایی] تروریسم خارجی واشنگتن.

استفانی القاق، مذاکره‌کننده ارشد بریتانیایی پیش از عزیمت به لندن برای رایزنی‌های نهایی، در توییتر گفت: «ما به توافق بسیار نزدیک هستیم». اکنون باید چند قدم نهایی را برداریم.»

نشست وزرا به تعویق افتاد

مذاکرات به چنان مرحله ای رسیده بود که آمادگی برای بستن قرارداد حتی در خارج از هتل کوبورگ، محل اصلی مذاکرات در وین، قابل مشاهده بود. پلیس به منظور آماده سازی برای نشست وزرای روسیه، چین، ایران، بریتانیا، آلمان و فرانسه، سنگرهای بیشتری را در اطراف هتل مجلل ایجاد کرده است. حتی با پیش‌بینی نشست در سطح وزرا برای تأیید رسمی توافق احیا شده، بیش از یک هفته پیش دعوت نامه‌ها ارسال شد. آن جلسه اکنون به تعویق افتاده است.

تهاجم روسیه به اوکراین همچنین در روزهای پایانی مذاکرات در حالی که مقامات نگران پیامدهای این تجاوز به خاک اروپا بودند، ظاهر شد.

در حالی که دیپلمات‌ها توانستند مذاکرات حساس را در برابر تحولات جهانی طی یازده ماه گذشته محافظت کنند، مقیاس اخیر تجاوز روسیه به اوکراین، تعامل نزدیک بین میخائیل اولیانوف، مذاکره‌کننده ارشد روسیه و رابرت مالی، فرستاده ویژه ایالات متحده در امور ایران را ساعت به ساعت دشوارتر کرد.

در همین حال، ایران موافقت کرد که اسنادی را در اختیار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دهد که به سؤالات مربوط به برنامه تسلیحات هسته‌ای گذشته‌اش پاسخ می‌دهد و به طور بالقوه مانع بزرگی را برای بازگرداندن توافق هسته‌ای برطرف می‌کند. این توافق روز شنبه در جریان سفر رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به تهران حاصل شد.

گروسی عصر شنبه پس از بازگشت از تهران به خبرنگاران در فرودگاه وین گفت: "هیچ ضرب الاجل مصنوعی وجود ندارد، هیچ نتیجه از پیش تعریف شده ای وجود ندارد."

رشد بیشتر قیمت نفت با تاخیر در توافق

از سوی دیگر رویترز گزارش داد که تحلیلگران گفتند که به دلیل تأخیر در پایان مذاکرات هسته ای ایران و بازگشت احتمالی نفت خام ایران به بازارهای جهانی، که هم اکنون از اختلالات عرضه روسیه رنج می برند، قیمت نفت در این هفته بیشتر افزایش خواهد یافت.

روسیه تقاضای تازه ای برای تضمین های مکتوب آمریکا مبنی بر اینکه تحریم های مسکو به دلیل تهاجم این کشور به اوکراین به همکاری روسیه با ایران لطمه نمی زند، مطرح کرده است. به گفته منابع، چین همچنین خواسته های جدیدی را مطرح کرده است. 

هفته گذشته، شاخص برنت با 21 درصد افزایش به 118.11 دلار در هر بشکه بسته شد و نفت خام آمریکا با 26 درصد افزایش به 115.68 دلار رسید که به ترتیب از سال‌های 2013 و 2008 مشاهده نشده بود.

آمریتا سن، یکی از بنیانگذاران اتاق فکر انرژی گفت: «ایران تنها عامل نزولی واقعی بود که بر بازار معلق بود، اما اگر اکنون توافق با ایران به تعویق بیفتد، می‌توانیم خیلی سریع‌تر به کف مخازن برسیم، به خصوص اگر بشکه‌های روسیه برای مدت طولانی خارج از بازار باقی بمانند». 

سن گفت نفت برنت ممکن است روز دوشنبه به 125 دلار در هر بشکه افزایش یابد و به سرعت به بالاترین حد خود یعنی 147 دلار نزدیک شود که آخرین بار در سال 2008 مشاهده شد.

تحلیلگران جی پی مورگان گفتند نفت در این هفته ممکن است بهرکورد 185 دلار در هر بشکه برسد.

روسیه حدود 7 میلیون بشکه در روز نفت و فرآورده های پالایش شده یا 7 درصد از عرضه جهانی را صادر می کند. برخی از حجم صادرات نفت قزاقستان از بنادر روسیه نیز با مشکلاتی مواجه شده است.

به گفته تحلیلگران، ایران حتی در صورت دستیابی به توافق هسته ای، چند ماه طول می کشد تا جریان نفت خود را احیا کند.

سود نفتی کرملین از تعلیق احیای برجام

بر اساس گزارش سی‌ان‌ان‌بیزنس اقدام غافلگیرکننده روسیه نشان می‌دهد که مسکو تا چه اندازه مایل است از اهرم فشار خود در درگیری‌های مختلف برای تحت فشار قرار دادن غرب در حین جنگ با اوکراین، حتی با خطر نارضایتی متحدانش در تهران، پیش برود.

این همچنین نشان دهنده درک روسیه نسبت به این است که ایالات متحده اکنون بیش از هر زمان دیگری به احیای برجام نیاز دارد تا جایگزینی برای اختلال در عرضه نفت خام روسیه در بازار جهانی پیدا کند و شاهد بازگشت بیش از یک میلیون بشکه نفت تحریم شده ایران به بازار باشد.

خواسته های جدید روسیه در حالی مطرح می شود که مسکو و تهران در برخی از مسائل جهانی فاصله می گیرند. رأی ممتنع ایران در سازمان ملل پس از آن صورت گرفت که روسیه به قطعنامه شورای امنیت مورد حمایت امارات متحده عربی برای تحریم گروه حوثی متحد ایران، درحالی‌که قبلاً رأی ممتنع داده بود- رأی مثبت داد.

تریتا پارسی، معاون اجرایی مؤسسه کوئینسی در واشنگتن دی‌سی گفت: «هم روسیه و هم چین مسئول رسیدگی به عناصر خاص در برجام هستند. قرار بود مقداری از اورانیوم با غنای پایین به روسیه ارسال شود و بخشی از این فعالیت ها ممکن است تحت تحریم‌های جدیدی قرار گیرد که ایالات متحده علیه روسیه اعمال می کند».

به گفته پارسی، «خواسته های روسیه می تواند مشروع باشد، اما می تواند بهانه ای برای به تاخیر انداختن توافق جدید با ایران نیز باشد. این امر فشار آمریکا را کاهش می‌دهد و به روس‌ها که تنها صادرات آنها [به غرب] در این مقطع گاز و نفت است، امتیاز می‌‌دهد. به نظر می رسد حداقل روس‌ها می‌خواهند آن را به تعویق بیندازند».

جواد اوجی، وزیر نفت، هفته گذشته گفت که در صورت لغو تحریم‌ها ایران می‌تواند به سرعت تولید خود را به 3.8 میلیون بشکه در روز افزایش دهد. 

تحریم های غرب می تواند صادرات نفت روسیه را به میزان قابل توجهی کاهش دهد، اما با توجه به اینکه آمریکا با تورم بالا دست و پنجه نرم می کند، قیمت های جهانی را حتی بالاتر خواهد برد. این امر نیاز به منابع جایگزین نفت خام را برای کشورهای غربی ضروری تر می کند. مسکو 8 درصد نفت جهان را تامین می کند.

کشورهای غربی به نفت بیشتری در بازار جهانی نیاز دارند تا تورم را در داخل کنترل کنند. اما آنها همچنین آن را ابزاری برای پرهزینه ساختن جنگ اوکراین برای روسیه می دانند. درآمد نفت 36 درصد از کل بودجه روسیه در سال گذشته را تشکیل می داد و افزایش قیمت نفت خام تنها به پر شدن خزانه مسکو کمک کرده است و به جنگ دامن می زند.

اگر خواسته لاوروف این باشد که ایالات متحده را ملزم به معافیت تجارت روسیه و ایران از تحریم‌ها کند، غرب مطمئناً این تقاضا را رد می‌کند، زیرا این امر باعث ایجاد شکاف بزرگی در رژیم تحریم‌ها می‌شود. در چنین شرایطی، این از یک‌سو به مسکو بستگی دارد که آیا توافق هسته‌ای احیاشده را به طور کامل وتو کند یا خیر، و از آن سو به طرف‌های دیگر توافق بستگی دارد که آیا آمادگی، اراده و امکان کنار گذاشتن روسیه از توافق (دست‌کم در کوتاه‌مدت یا به عنوان یک هشدار) و جایگزینی نقش مسکو در برجام را دارند یا خیر.