چشمان خیره به توافق هسته‌ای؛ کارت طلائی مسکو در گرو احیای برجام

به گزارش اکوایران، در شرایطی که بسیاری در ماه مارس مذاکرات بر سر احیای برجام را تمام شده و نهایی می‌دانستند، با این حال درخواست ناگهانی روسیه برای دریافت تضمین از غرب نسبت به مستثنی شدن ایران از تحریم‌ها علیه مسکو به دلیل جنگ اوکراین، به ناگهان جریان مذاکرات را وارد بحران کرد. با این وجود علی‌رغم ارائه علنی چنین ضمانتی از سوی غرب، اختلاف بر سر پاره‌ای مسائل دیگر میان ایران و آمریکا احیای توافق هسته‌ای را به تاخیر انداخته است.

با این همه در روزهای اخیر با توجه به سیگنال‌های ارسالی از طرف‌های حاضر در مذاکرات به نظر می‌رسد اعضا بیش از هر زمان دیگری به توافق نزدیک شده‌اند. در شرایطی که احتمالا امشب ایالات متحده موضع خود را نسبت به پاسخ ایران به پیشنهاد اخیر اتحادیه اروپا برای احیای برجام اعلام کند، متیو کارنیتسچنیگ، تحلیل‌گر پالیتیکو، با انتشار یادداشتی با عنوان «روسیه به ایران به چشم دورزدن تحریم‌های نفتی نگاه می‌کند»  دلایل رغبت روسیه نسبت به احیای توافق هسته‌ای در بحبوحه جنگ اوکراین را بررسی کرده است.

تشدید ترددها میان تهران و مسکو

دیپلمات‌های غربی معتقدند در صورتی که توافق هسته‌ای تهران با قدرت‌های جهانی به اجرا درآید، روسیه قصد دارد ایران را به پلی برای دور زدن تحریم‌های بین‌المللی بر سر اوکراین مبدل کند. مسکو در جولای ژوئیه پس از سفر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به نهران، تیم‌هایی از مقامات تجاری و مالی و مدیران گازپروم و سایر شرکت‌ها را به تهران اعزام کرده تا زمینه برای همکاری نزدیک‌تر بین دو کشور فراهم شود.

در هفته‌های اخیر، ایران دو هیئت رسمی با محوریت انرژی و مالی به مسکو اعزام کرد. علی صالح‌آبادی رئیس بانک مرکزی، علی فکری معاون وزیر اقتصاد و محمدرضا پورابراهیمی رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس از جمله مقامات ارشد حاضر در این دیدارها بودند.

سوآپ؛ جذابیت اصلی ایران برای کرملین

جذابیت اصلی ایران برای مسکو در این است که می‌تواند یک مسیر پشتیبان برای فروش نفت خام تحریم شده روسیه  منبع اصلی ارزی کرملین- فراهم می‌کند. از ماه دسامبر، صادرات نفت روسیه با تحریم تقریباً کامل کشورهای اتحادیه اروپا مواجه است، اما اگر یک توافق هسته‌ای بین‌المللی با ایران منعقد شود، این یک برنامه کاملاً زمان‌بندی شده برای پوتین خواهد بود. بر اساس آن‌چه معامله‌گران آن را قرارداد «سوآپ» می‌نامند، ایران می‌تواند نفت خام روسیه را از طریق سواحل شمالی خود در دریای خزر وارد و سپس به معادل همان مقدار نفت خام را از طریق نفت‌کش‌های ایرانی که از خلیج فارس خارج می‌شوند، بفروشد.

در این وضعیت، ایران نفت روسیه را پالایش می‌کند تا تقاضای داخلی خود را برآورده و از سوی دیگر به لطف توافق هسته‌ای، نفت صادراتی ایران از جنوب از تحریم‌ها مستثنی می‌شود. علاوه‌براین، ایران پس از رهایی از تحریم‌ها می‌تواند با استفاده ار ناوگان نفتکش‌های خود، نفت روسیه را در بنادر خارج از دریای خزر دریافت کند.

کارتی در گرو احیای برجام

این کارت به احیای توافق هسته ای 2015 (موسوم به برجام) بستگی دارد. بسیاری از دیپلمات‌های درگیر در مذاکرات می‌گویند توافق نزدیک است، اگرچه نه ایالات متحده و نه ایران پیشنهاد اخیر اتحادیه اروپا را به طور کامل نپذیرفته‌اند.

میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین -از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی- در میان سرسخت‌ترین حامیان این پیشنهاد قرار دارد. این هفته، اولیانوف از پاسخ معقول ایران به پیشنهاد اتحادیه اروپا، تمجید کرد. اولیانوف که در ماه‌های اخیر به دلیل پست‌های اغلب جنجالی‌اش در رسانه‌های اجتماعی درباره اوکراین مورد انتقاد قرار گرفته، در توییتی نوشت: «امیدواریم بررسی این پیشنهادها در واشنگتن زمان زیادی طول نکشد».

شرکای خوب

سفر پوتین به ایران در ماه جولای که اولین سفر او به کشوری خارج از اتحاد جماهیر شوروی سابق از زمان آغاز جنگ اوکراین بود، نشانه‌ از اهمیتی دارد که اکنون برای تهران قائل شده است. در این سفر، تهران و مسکو به عنوان نشانه حسن نیت، از این فرصت برای اعلام یادداشت تفاهم در مورد پروژه‌های مشترک به ارزش 40 میلیارد دلار، به ویژه با هدف توسعه ذخایر گازی در خلیج فارس و تولید گاز طبیعی مایع با ارزش بالا استفاده کردند.

علی اکبر ولایتی، نیز تردید چندانی در این‌که چنین مبادلاتی در فهرست اولویت‌ها قرار دارند، باقی نگذاشته است. به گزارش گروه بین‌الملل باشگاه خبرنگاران جوان به نقل از خبرگزاری فارس، او بلافاصله پس از سفر پوتین به روسیه گفت: «ما از طریق دریای خزر نفت روسیه و قزاقستان را دریافت می‌کنیم تا برای مصرف داخلی استفاده کنیم و سپس به همان میزان نفت را به مشتریان آن‌ها در جنوب ایران تحویل می‌دهیم». به گفته یک دیپلمات غربی: «ایران شریک خوبی در این همکاری است. روسیه دچار دردسر دارد و ایران توانایی حل آن را دارد».

سوآپ‌های پرماجرا

تجربه استراتژی مبادله در گذشته چندان موفقیت‌آمیز نبوده است. سوآپ‌ها باید بیش از یک دهه پیش به حالت تعلیق در می‌آمد، زیرا ایران شکایت کرد که پول خود را در این توافق از دست می‌دهد و روسیه نفت خام نامرغوب ارائه می‌دهد. این بار هم ایران باید راهی برای رفع هرگونه پیچیدگی مرتبط با فروش نفت خام روسیه -با تخفیف سنگین در بازارهای جهانی به دلیل تحریم‌ها- بیابد.

چرا آمریکا کند عمل کرد؟

علاوه بر جذابیت‌های همکاری انرژی، چند دیپلمات خاطرنشان کرده‌اند که مسکو همچنین به طور گسترده در سراسر آسیای مرکزی، ایران و ترکیه برای یافتن حفره‌هایی برای دور زدن محدودیت‌های واردات کالا نگاه می‌کند. تحریم‌ها توانایی روسیه را برای بازسازی سخت‌افزار نظامی درهم‌شکسته‌اش تحت فشار قرار می‌دهد، زیرا مسکو برای یافتن واردات حیاتی از ریزتراشه‌ها تا قطعات خودرو تلاش می‌کند، بنابراین به خطوط عرضه جدید نیاز دارد.

روسیه به خوبی می‌داند که ایران در یافتن چنین جایگزین‌هایی سابقه طولانی دارد. حتی در شرایطی که سال‌ها تحریم‌ها اقتصاد ایران را با اختلال مواجه کرده، تهران ثابت کرده که در یافتن راه‌هایی برای دور زدن کنترل‌ها -عمدتاً با روی آوردن به چین و دیگر شرکای آسیایی- ماهر است. روسیه مشتاق استفاده از این تخصص است و تقزیبا مطمئن است که ایران با عواقب کمی برای همکاری با مسکو روبرو خواهد شد، زیرا پایتخت‌های غربی در تلاش هستند که توافق هسته‌ای تازه از سر گرفته شده را به خطر نیندازند. این ممکن است یکی از دلایلی باشد که چرا ایالات متحده در اظهار نظر در مورد پاسخ ایران کند بوده است. واشنگتن به چین نسبت به تسلیح روسیه هشدار داده است. اکنون نمی‌خواهد با تجربه ایران در این زمینه مواجه شود.

یاران محتاط

ایران و روسیه به طور سنتی به شدت نسبت به یکدیگر محتاط بوده و در جایی که منافعشان درهم تنیده با یکدیگر همکاری می کنند، اما فقط تا محدوده خاصی. اگرچه روسیه نقش تعیین‌کننده ای در کمک به ایران در ساخت نیروگاه هسته‌ای بوشهر ایفا کرد، روابط اخیر آن‌ها حاشیه‌دار بوده است. لوان جاگاریان، سفیر روسیه در ایران، در مصاحبه‌ای تند با روزنامه شرق ایران، مقامات ایران را به عدم پرداخت صدها میلیون یورو بدهی مرتبط با برنامه اتمی متهم کرد.

سوریه یکی دیگر از مناطق تعامل پرتنش دو کشور است. هر دو کشور به حمایت از حکومت بشار اسد کمک کرده‌اند، اما روسیه تا همین اواخر نسبت به عملیات اسرائیل در خاک سوریه سکوت پیشه کرده بود. بی‌میلی روسیه به استقبال کامل از تهران همچنین ریشه در تمایل این کشور برای بهبود روابط با کشورهای خلیج فارس مانند عربستان سعودی –رقیب سرسخت تهران در منطقه‌- دارد.

تحول در منطق استراتژیک روابط

اما با حمله به اوکراین، این منطق استراتژیک دچار تحول شد. روسیه که توسط غرب طرد شده، در جستجوی دستیابی به راه‌هایی برای جبران تجارت از دست رفته خود با اروپاست، که تاکنون مهم‌ترین شریک تجاریش بوده  است.

در حالی که مسکو به طور فزاینده‌ای به چین و هند -دو شریک قدیمی خود- روی می‌آورد تا این خلأ را پر کند، کرملین در مراوه با این کشور، که بسیار بزرگ‌تر روسیه هستند، محتاط است. مدیریت روابط با ایران، مانند ترکیه، برای مسکو راحت‌تر است. دلیل دیگر جذابیت ایران برای پوتین، نیاز متقابل تهران به مسکو است. به عنوان مثال، اوایل این ماه، آژانس فضایی روسیه یک ماهواره ایرانی را به مدار زمین فرستاد.

هم‌چنین، مقامات روسی در گفتگو با ایرانی‌ها اعلام کرده‌اند که قصد دارند زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای به شهر بندری آستاراخان در دریای خزر را به منظور تسهیل تجارت بین دو کشور ارتقا دهند. یک شرکت ایرانی هم دارای سهام کنترلی در بندر اصلی منطقه روسیه، سولیانکا است. به گزارش خبرگزاری دولتی ایرنا، منوچهر منطقی، معاون وزیر صنعت ایران در بازدید از نمایشگاه تجاری صنعت خودرو مسکو این هفته گفت که کشورش در حال بررسی همکاری با روسیه در زمینه حمل و نقل ریلی، هوایی و دریایی است.

به گزارش تاس روسیه، در هفته جاری، روسیه، ایران و آذربایجان «یادداشتی برای تسهیل حمل‌ونقل ترانزیتی» امضا کردند تا تجارت در سراسر منطقه را تسهیل کنند. یکی دیگر از زمینه های همکاری مالی است. در جریان دیدار پوتین از تهران در ماه جولای، دو کشور راه‌هایی برای شکستن تسلط دلار بر تجارت جهانی را بررسی کردند. بانک‌های هر دو کشور از سوئیفت محروم شده‌اند –سیستمی بین بانکی تحت تسلط ایالات متحده که برای تسهیل تجارت بین‌المللی استفاده می‌شود- و اقتصاد آن‌ها برای انجام معاملات برون مرزی با مشکلات شدیدی روبرو هستند. دیپلمات‌های غربی گفتند در حالی که پایان دادن به سلطه دلار تا کنون یک تلاش تا حد زیادی کم سابقه بوده، ایران مشتاق است به روسیه کمک کند تا راه‌هایی برای تسریع «دلارزدایی» پیدا کند.