لحظه‌ای نادر در خاورمیانه؛ وقتی بایدن زیر میز بازی زد

به گزارش اکوایران، به رغم روندهای نسبتا طولانی سال‌های اخیر، به نظر می‌رسد دولت‌های خاورمیانه به سوی نوعی تنش‌‌زدایی منطقه‌ای در حال حرکت هستند. علی بکیر، تحلیل‌گر مسائل منطقه‌ای با انتشار یادداشتی با عنوان «چرا خاورمیانه شاهد لحظه نادری از تنش‌زدایی در منطقه است؟» به بررسی این تحول قابل توجه در روابط منطقه‌ای پرداخته است. اکوایران این مقاله را در دو بخش آماده کرده که در ادامه بخش اول آن منتشر می‌شود:

لحظه‌ای نادر برای خاورمیانه

خاورمیانه برای مدت طولانی یکی از ناآرام‌ترین مناطق جهان بوده است. بی‌ثباتی، درگیری‌ها، رقابت‌ها و کشمکش‌ها در میان قدرت‌های کلیدی منطقه‌ای به قدری عادی شده بود که نمی‌توان آخرین باری را که همه این بازیگران بر سر چیزی توافق کردند، به یاد آورد.

با این حال، به طرز شگفت‌انگیز و متناقضی، خاورمیانه در حال حاضر شاهد لحظه‌ای نادر از تنش‌زدایی منطقه‌ای و سرعت بی‌سابقه آشتی بین قدرت‌های منطقه است. چندین بازیگر کلیدی برای عادی‌سازی و باز کردن صفحه جدیدی در روابط با یکدیگر تماس گرفته‌اند. تجارت، امنیت و دیپلماسی هسته اصلی مذاکرات بین رهبران ارشد این کشورها و تصمیم‌گیرندگان کلیدی بوده است.

به دنبال موقعیت برد-برد

این روند با تعاملات امارات متحده عربی با ایران در پایان سال 2020 و تعاملات عربستان سعودی با قطر در آغاز سال 2021 آغاز شد. پس از آن، تعاملات دیپلماتیک فشرده بین مصر و قطر، ترکیه و مصر، امارات و ترکیه، ترکیه و اسرائیل، عربستان سعودی و ایران، و در نهایت ترکیه و عربستان سعودی آغاز شد.

در بیش‌تر موارد، تعامل بین جوامع اطلاعاتی دشمنان، محیطی غیرسیاسی و حرفه‌ای را برای برقراری ارتباط بین سیاستمداران تضمین می‌کرد تا اختلافات خود را حل کنند. به همین ترتیب، تجارت و سرمایه‌گذاری انگیزه‌های قوی و محکمی را برای طرف‌های درگیر فراهم کرد تا به دنبال زمینه‌های مشترک و دستیابی به یک موقعیت برد-برد باشند.

سرمایه‌گذاری‌های هنگفت

در ژانویه 2021، مصر پس از سال‌ها تنش، روابط دیپلماتیک خود را با قطر از سر گرفت. دیپلمات‌های ارشد دو کشور با یکدیگر دیدار کردند. آن‌ها یک کمیته پیگیری برای حل‌وفصل مسائل دوجانبه و یک کمیته عالی مشترک برای تقویت همکاری بین دو پایتخت ایجاد کردند.

عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر، سه بار، در بغداد در آگوست 2021، پکن در نوامبر 2021 و در قاهره در ژوئن، امیر قطر را ملاقات کرد. با بهبود روابط، دوحه در ماه مارس متعهد شد در چند سال آینده 5 میلیارد دلار در اقتصاد مصر سرمایه‌گذاری کند که به میلیاردها دلاری که قبلاً سرمایه‌گذاری کرده اضافه خواهد شد.

در مورد ترکیه و مصر، نزدیکی آن‌ها به طور رسمی در می 2021 آغاز شد. هیئت‌های دو کشور به رهبری معاونان وزیران خارجه دو دور گفتگوهای اولیه را در سال 2021 انجام دادند -یکی در قاهره در ماه می و دیگری در آنکارا در سپتامبر. آن‌ها به مسائل دوجانبه و برخی از مسائل منطقه‌ای به ویژه وضعیت لیبی، سوریه و عراق و ضرورت دستیابی به صلح و امنیت در منطقه مدیترانه شرقی پرداختند.

آهسته اما پیوسته

عادی‌سازی به آرامی اما پیوسته پیش می‌رود. در ماه آوریل، وزیر خارجه ترکیه انتصاب متقابل سفرا با قاهره و دیدار در سطح وزیران خارجه را رد نکرد. نورالدین نباتی وزیر خزانه‌داری و دارایی ترکیه در ماه ژوئن از مصر بازدید کرد که اولین سفر یک وزیر ترکیه به قاهره در 9 سال گذشته بود.

در سال 2021، پس از سال‌ها، دو رقیب منطقه‌ای، عربستان سعودی و ایران، به واسطه تلاش عراق برای تسهیل مذاکرات بین آن‌ها در بغداد، برای اولین بار در کنار هم نشستند. ریاض در سال 2016 پس از حمله به سفارت این کشور در تهران، روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد. دور اول مذاکرات اولیه بین آن‌ها در سپتامبر آغاز شد. علی‌رغم ناکامی کوتاه مدت در ماه مارس که ایران تعلیق مذاکرات را اعلام کرد، مقامات دو کشور پنجمین دور مذاکرات را در ماه آوریل انجام دادند. مسائل امنیتی، جنگ داخلی یمن و بازگشایی سفارت‌خانه‌های آن‌ها از جمله موضوعات مورد بحث بود. در حالی که تهران بر اهمیت از سرگیری روابط دیپلماتیک تاکید کرده، ریاض گفته می‌خواهد ابتدا شاهد اقدامات عملی بیش‌تری از سوی تهران باشد.

منافع مشترک

با توجه به وضعیت تنش‌آمیز روابط در یک دهه اخیر، نزدیکی میان امارات و ترکیه به طرز شگفت‌آوری سریع بود. نزدیک شدن به یکدیگر با یک دستور کار روشن و مستقیم، که بیش‌تر حول محور منافع متقابل و افزایش سرمایه‌گذاری و تجارت در یک موقعیت برد-برد می‌گردد، تعیین کننده بود.

در ماه نوامبر، محمد بن زاید، ولیعهد ابوظبی -و حاکم واقعی وقت امارات متحده عربی- به ترکیه سفر کرد که اولین دیدار در نوع خود در 9 سال گذشته بود. پیش از سفر وی، در اگوست 2021، شیخ طحنون بن زاید، مشاور امنیت ملی امارات به آنکارا سفر کرد. رئیس‌جمهور ترکیه نیز متقابلاً در ماه فوریه از ابوظبی بازدید کرد و پذیرایی مجللی از او ترتیب داده شد. این بازدیدها منجر به تعدادی توافق، تفاهم نامه ها و معاملات شد که صفحه جدیدی را بین دو پایتخت آغاز کرد.

تغییر بازی در مدیترانه شرقی؟

اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهور اسرائیل در ماه مارس سال جاری به آنکارا سفر کرد، که اولین دیدار از نوع خود در 15 سال گذشته بود. تحولات متعددی زمینه را برای این سفر فراهم کرد، از جمله تماس تلفنی نادر بین روسای جمهور دو کشور در جولای 2021، سفر محرمانه آلون اوشپیز مدیر کل وزارت امور خارجه اسرائیل به آنکارا در ژانویه و سفر هیئتی از مقامات ارشد ترکیه به تل‌آویو در فوریه. رفتار تل‌آویو به این معناست که بازسازی روابط دوجانبه به روشی محتاطانه انجام می‌شود.

با این حال، در طول سال گذشته، همکاری اطلاعاتی دست بالا را بین دو طرف داشته است. علاوه بر این، دو طرف در حال بررسی امکان انتقال گاز اسرائیل به اروپا از طریق ترکیه بوده‌اند که -در صورت تحقق- تغییردهنده بازی در مدیترانه شرقی خواهد بود. وزیر امور خارجه ترکیه برای تحکیم روابط، در ماه می به موازات دیدار از فلسطین از اسرائیل بازدید کرد.

نزدیکی محتاطانه

اگرچه نزدیکی بین عربستان‌سعودی و ترکیه از اوایل اکتبر 2020 آغاز شد -زمانی که ملک سلمان و اردوغان چندین پیام و تماس تلفنی رد و بدل کردند- روند عادی سازی در مورد برخی مسائل تقریباً برای یک سال متوقف شد. دو عامل به این وضعیت دامن زد: موضع شخصی محمدبن‌سلمان، در قتل جمال خاشقجی در کنسول‌گری سعودی در استانبول در اکتبر 2018 و فقدان فرمول مناسب برای از سرگیری روابط دوجانبه در پی این حادثه.

در نهایت دو طرف موفق به پیشرفت در روابط شدند که نتیجه آن سفر اردوغان به ریاض در آوریل سال جاری و دیدارهای وی با ملک سلمان و ولی‌عهد او بود. در مقابل، محمدبن‌سلمان در ماه ژوئن از آنکارا بازدید کرد. علی‌رغم پیشرفت‌های ظاهری، هیچ برنامه اقتصادی، سیاسی یا امنیتی ظاهری تا آن زمان اعلام نشده بود.

یک محیط مناسب

این فرآیندهای عادی‌سازی نمی‌توانست بدون تحولات خاصی در سطوح بین المللی، منطقه‌ای و زیر‌منطقه‌ای اتفاق بیفتد. این تحولات زمینه را برای تنش‌زدایی منطقه‌ای، ایجاد فضای مناسب و زمینه مشترک برای نشستن طرف‌های درگیر در کنار هم، بحث در مورد منافع مشترک، آشتی و عادی‌سازی روابط خود به شکلی بی‌سابقه فراهم کرد.

وقتی بایدن میز بازی را به هم زد

شکست دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده در نوامبر 2020 تأثیر فوق‌العاده‌ای بر ماهیت پویایی‌های منطقه‌ای از سال 2021 داشته است. کشورهایی که برای مدت طولانی به ترامپ در مقام رئیس‌جمهوری اهل معامله برای اولویت‌بندی و اجرای برنامه‌های منطقه‌ای ایدئولوژیک، تفرقه‌انگیز و تقابل‌آمیز وابسته بودند، ناگهان پس از پیروزی جو بایدن در موقعیت نامطلوبی قرار گرفتند.

رئیس‌جمهور جدید در کاخ سفید به معنای بازی جدیدی در منطقه بود. به ویژه، عربستان سعودی، امارات و مصر پس از ناکامی در تحقق برنامه منطقه‌ای خود، همین مسیر را دنبال کردند و بدین ترتیب اسرائیل سرمایه‌گذاری بر روی پروژه جرارد کوشنر –داماد ترامپ- موسوم به «معامله قرن» را از دست داد.

شکست نتانیاهو، کاهش توسعه‌طلبی آنکارا

علاوه بر این، تل‌آویو با شکست طولانی‌ترین نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، که 15 سال در قدرت باقی مانده بود، دستخوش تغییرات داخلی شده بود.

در مورد ترکیه، این کشور احساس می‌کرد که نیاز به اجتناب از توسعه‌طلبی بیش از حد منطقه‌ای دارد. بنابراین، قدرت سخت خود را با قدرت نرم متعادل کرد تا از موفقیت های نظامی خود در سوریه، عراق، لیبی، قره‌باغ کوهستانی و مدیترانه شرقی از نظر دستاوردهای سیاسی و اقتصادی سود ببرد.

بیانیه‌ای سرنوشت‌ساز

بیانیه العلاء در 5 ژانویه 2021 اولین نتیجه مهم حضور بایدن در کاخ سفید بود. این بیانیه در اصل از تفاهم دوجانبه بین عربستان سعودی و قطر ناشی شده است. این توافق به محاصره دوحه توسط بلوک تحت رهبری عربستان -متشکل از سعودی، امارات، بحرین و مصر- پایان داد و صفحه جدیدی را بین قطر و همسایگانش باز کرد. در نتیجه، توافق العلاء روند آشتی در شورای همکاری خلیج فارس را تسریع کرد و باعث واکنش زنجیره‌ای چندین تعامل دیپلماتیک منطقه‌ای شد که درها را برای ابتکارات مصالحه باز کرد.

اگرچه امارات و مصر در ابتدا از این توافق راضی نبودند، زیرا عربستان سعودی در مورد آن با آن‌ها مشورت نکرد، اما آن‌ها آن را فرصتی برای دنبال کردن برنامه‌های نسبتاً منعطف دانستند. این رویکرد به آن‌ها کمک کرد تا روابط منطقه‌ای خود را متنوع کنند، مسائل کلیدی خود را اولویت‌بندی کنند و منافع خود را پیش ببرند. بر این اساس، مصر دست به دامان قطر شد و امارات به ترکیه رو کرد. به همین ترتیب، توافقنامه العلاء به آنکارا اجازه داد تا روابط خود را با کشورهای خلیج فارس تقویت و عادی‌سازی روابط با مصر و عربستان سعودی را دنبال کند.