به گزارش اکوایران، به نظر می‌رسد طرح درخواست ارائه تضمین برای عدم خروج مجدد ایالات متحده از توافق هسته‌ای از سوی جمهوری اسلامی ایران، بیش از هر شرط دیگری آینده مذاکرات هسته‌ای را تحت تاثیر خود قرار داده است. اسفندیار باتمانقلیچ، تحلیل‌گر شوری روابط خارجه اتحادیه اروپا با انتشار یادداشتی با عنوان «جبران مافات: مزایای خودبه‌خودی توافق هسته ای ایران» در پایگاه تحلیلی رسپانسیبل استیت‌کرفت استدلال کرده که احیای توافق هسته‌ای حائز چنان مزایای خودبه‌خودی است که تضمین‌گر اصلی برجام به شمار می‌رود.

تضمین در عمل و نه روی کاغذ

در روزهای پایانی ماه جاری، مذاکره‌کنندگان ایرانی و اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد به‌علاوه آلمان (1+5) گفت‌وگوها بر سر احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را از سر خواهند گرفت. بسیاری از تحلیل‌ها بر تقاضای ایران برای ضمانت لغو تحریم‌ها متمرکز شده است. برای دولت رئیسی، بازگشت به پایبندی کامل به برجام مستلزم نوعی اعتماد از صمیم قلب و ریسک کردن است.

قراردادهای تجاری بزرگ با شرکت‌های ایرانی، مانند پروژه‌های سرمایه گذاری بلندمدت، ماه‌ها طول می‌کشد تا به انجام برسد. در این شرایط، امکان موفقیت آن این معاملات در هاله ای از ابهام باقی خواهد ماند. همان‌طور که در ماه‌های ابتدایی پس از اجرای اولیه برجام مشخص شد، این امکان وجود دارد معاملات تجاری که پس از لغو تحریم‌های ثانویه ایالات متحده صورت قانونی پیدا می‌کنند، هم‌چنان به دلیل نقص در رفع تحریم‌ها لغو شوند. برای جلوگیری از این مشکل، 1+5 باید تضمین‌هایی را به ایران ارائه کنند مبنی بر این‌که لغو تحریم‌ها نه فقط روی کاغذ، بلکه در عمل نیز اجرا خواهد شد.

مزایای خودبه‌خودی برجام

دوام برجام در بلندمدت به اعتبار این تعهدات بستگی دارد. اما، در کوتاه‌مدت، ایران طیف وسیعی از مزایای خودبه‌خودی را به دست خواهد آورد، به این دلیل که این مزایا مشروط به مداخلات سیاسی قابل توجهی از سوی 1+5 نیست (به غیر از حذف تحریم‌های ثانویه ایالات متحده).

1

می‌توان اهمیت این مزایای خودبه‌خودی را در دوره‌ی بلافاصله پس از لغو تحریم‌ها در سال 2016 به دنبال کرد -سالی که در آن اقتصاد ایران در حالی شاهد رشد 13.4 درصدی بود که در سال 2015 رشد اقتصادی منفی 1.3 درصدی را داشت. حتی بدون رفع کامل تحریم‌ها، اقتصاد ایران در چندین حوزه کلیدی با رونق بالایی مواجه بود.

باید متذکر شد که این مزایا به هیچ وجه معادل عادی‌سازی اقتصادی پیش‌بینی شده میان طرف‌ها در برجام نیست. اما مزایای خودبه‌خودی لغو تحریم‌ها هم به تنهایی به اندازه‌ای قابل توجه است که ایران را به میز مذاکره در مورد توافق سوق دهد. در زیر برخی از این مزایای خودبخودی برای ایران آورده شده است.

افزایش درآمد نفتی

بر اساس داده‌های تانکر ترکرز، ایران در سال جاری به طور متوسط روزانه ​​1.2 میلیون بشکه نفت صادر کرده است. تنها چین است که تحریم‌های ایالات متحده علیه صادرات نفت ایران را نادیده گرفته و تنها مشتری نفت خام ایران است. با افزایش قیمت نفت - از میانگین 53.55 دلار در هر بشکه در ژانویه به 83.65 دلار در اکتبر - افزایش درآمدها باعث تقویت اقتصاد ایران شده است. اما، به طور کلی، صادرات نفت ایران هنوز بسیار کم‌تر از 2.5 میلیون بشکه در روز است که مقامات کشور امیدوارند پس از لغو تحریم‌ها به آن میزان دست یابند. این یک هدف واقع بینانه است. دفعه پیش، به دنبال لغو تحریم‌ها صادرات به سرعت افزایش یافت؛ از میانگین 1.6 میلیون بشکه در روز در سال 2016 به 2.3 میلیون بشکه در روز در سال 2017.

2

در حالی که برخی از خریداران سنتی نفت ایران، مانند پالایشگاه‌های فرانسه و اسپانیا، ممکن است خرید خود را با شتاب کم‌تری در مقایسه با سال 2016 از سر بگیرند، این واقعیت که چین در حال حاضر حجم زیادی از این محصول را وارد می‌کند، بدان معناست که در حالت عادی، صادرات نفت ایران باید با سرعت مشابه رشد کند. هیچ تضمینی وجود ندارد که در صورت شکست مذاکرات برجام، چین سطح فعلی واردات خود را حفظ کند. در این سناریو، احتمالاً این کشور به جای توقف کامل واردات، از میزان واردات خود خواهد کاست. اما در مقابل، کاهش تحریم‌ها احتمالاً دست‌کم 20 میلیارد دلار درآمد نفتی اضافی در 12 ماه اول برای ایران واریز می‌کند.

مازاد تجاری

همانند صادرات نفت، سایر کسب‌وکارها و پیشه‌ها  نیز در واکنش به کاهش تحریم‌ها پاسخ مثبت خواهند داد. در سه ماهه اول سال جاری، حجم صادرات ایران 55 درصد و حجم واردات ایران 72 درصد نسبت به مدت مشابه سال 2016 -یعنی سه ماهه اول لغو تحریم‌ها- بوده است. صادرات به میزان قابل توجهی نسبت به واردات کاهش یافته، زیرا نیازهای وارداتی ایران نسبتا ثابت است: این کشور برای ثبات در اقتصاد خود نیاز به خرید کالا از خارج دارد. معمولاً این مسئله در زمانی که ایران تحت تحریم است منجر به تراز منفی و کسری تجاری می‌شود. در سال منتهی به ژوئن 2021، کسری تجاری ایران بالغ بر 5.5 میلیارد دلار بوده است. احیای وضعیت مازاد تجاری بزرگ، با تثبیت نرخ ریال، تأثیر زیادی بر اقتصاد ایران خواهد داشت.

تورم کمتر

بحران تراز پرداخت‌های ایران –که از تحریم‌ها ناشی و با همه‌گیری کووید-۱۹ تشدید شد- منجر به کاهش شدید ارزش ریال شده است. از نوامبر 2018، زمانی که ایالات متحده مجددا تحریم‌های ثانویه خود را به طور کامل اعمال کرد، ریال 62 درصد از ارزش خود را در بازار متمرکزی که واردکنندگان ایرانی برای خرید ارز استفاده می‌کنند، از دست داده است. این مسئله تأثیراتی دفعی بر تورم داشت، زیرا کالاهای وارداتی گران‌تر شده‌اند.

3

لغو تحریم‌ها به بانک مرکزی ایران اجازه می‌دهد تا به ذخایر ارزی خارج از کشور –که تخمین زده می‌شود مجموعا بیش از 120 میلیارد دلار باشد- دسترسی پیدا کند. صندوق بین‌المللی پول تخمین می‌زند که ایران در حال حاضر تقریباً به یک چهارم این ذخایر دسترسی دارد. دسترسی بیش‌تر به ذخایر و درآمدهای ارزی جدید موجب تقویت ریال می شود. در حالی که این امر ممکن است به قابلیت صادرات ایران در برخی بازارها را کاهش دهد، با این حال از برخی هزینه‌های تولیدکننده ایرانی خواهد کاست.

بدین ترتیب، ثبات در ارزش ریال، از فشار تورمی می‌کاهد، به ویژه از طریق کاهش قیمت نهاده‌های تولیدی وارداتی - که شامل بسیاری چیزها از مواد غذایی گرفته تا ماشین آلات پیشرفته می‌شود. در این شرایط، از آن‌جایی که تولیدکنندگان برای حفظ حاشیه سود خود نیازی به افزایش قیمت‌ها ندارند، تورم باید کاهش یابد. همانطور که بیژن خواجه‌پور تخمین زده، تورم احتمالاً در سال اول رهایی از تحریم‌های ثانویه آمریکا چهار درصد کاهش خواهد یافت.

افزایش دستمزدهای واقعی

پس از اعمال تحریم‌های اقتصادی 1+5 علیه ایران در سال 2012، این کشور دچار رکود عمیقی شد که هم دستمزدهای واقعی و هم بهره‌وری را کاهش داد -هادی صالحی اصفهانی نشان داده در سال‌های پس از برجام، رفع تحریم‌ها از طریق افزایش ارزش ریال، با کاهش هزینه‌های تولید و افزایش دستمزدهای واقعی همراه بوده است.

دستمزدهای واقعی در سه ماهه اول سال 2016 نسبت به مدت مشابه سال قبل 11.6 درصد بیش‌تر بود. سه ماهه اول سال 2017 نیز شاهد رشد 8 درصد دیگر بوده است. در سه ماهه اول سال 2021، نرخ بهره‌وری ایران 24 درصد بیش‌تر از سه ماهه آخر سال 2015 بود. بر این اساس، افزایش بعدی دستمزدهای واقعی پس از لغو تحریم ها اندکی کم‌تر از سال 2016 خواهد بود، و این در حالی است که تنها افزایش 6 درصدی آن به طور قابل توجهی زندگی کارگران ایرانی را بهبود می‌بخشد.

مزایای ۳گانه احیای برجام برای اقتصاد ایران

مقامات ایرانی حق دارند بابت عقب‌نشینی از لغو تحریم‌ها شکایت کنند. تا پایان سال 2017، مشخص بود که ایران در مسیر عادی‌سازی اقتصادی پیش‌بینی شده در توافق هسته‌ای قرار ندارد. اما شکی نیست که حذف تحریم‌های ثانویه آمریکا برای کشوری که یک دهه رکود اقتصادی را پشت سر گذاشته، مزایای بزرگی در پی خواهد داشت. مهم این است که همه طرف‌های مذاکرات آتی به این واقعیت توجه داشته باشند.

4

مزایای خودبه‌خودی لغو تحریم‌ها برای اقتصاد ایران سه چیز را به همراه خواهد داشت: اولاً، این مزایای انگیزه‌ای کوتاه‌مدت برای ایران ایجاد می‌کنند تا به تعهدات هسته‌ای خود در چارچوب برجام عمل کند؛ ثانیاً، پایه‌ای را برای اطمینان از اجرای  طولانی مدت لغو تحریم‌ها ایجاد می‌کند که تسهیل‌گر معاملات تجاری و سرمایه‌گذاری‌های عمده نظیر شامل خرید هواپیماهای غیرنظامی یا سرمایه‌گذاری خارجی در بخش نفت و گاز می‌شود؛ در نهایت، این مزایای خودکار فوراً تاب‌آوری اقتصادی ایران را افزایش می‌دهد –نوعی گارانتی برای دولت رئیسی.

حتی اگر در سال 2025 یک رئیس‌جمهور جمهوری‌خواه در ایالات متحده توافق را زیر پا بگذارد، لغو تحریم‌ها درآمدهای نفتی بالاتر، مازاد تجاری بزرگ، نرخ ثابت ارز ملی و افزایش دستمزدهای واقعی را برای ایران فراهم کرده است. این به دولت، شرکت‌ها و خانوارهای ایرانی این فرصت را می‌دهد تا سرمایه‌گذاری‌های طولانی‌مدتی را انجام دهند و یا حساب پس‌انداز خود را دوباره پر کنند و به آن‌ها کمک می‌کند تا برای بحران اقتصادی بعدی (چه ناشی از اعمال مجدد تحریم‌ها یا غیره) آماده شوند.

معنای واقعی تضمین؛ راستی‌آزمایی اتوماتیک

با توجه به این مزیت‌های خودبه‌خودی، این اشتباه است که 1+5 و ایران موضوع ضمانت‌ها را در راستای اهداف اقتصادی ببینند. مرکز پژوهش‌های مجلس ایران، یکی از چندین نهادی است که پیشنهاد می‌کند لغو تحریم‌ها براساس چک لیستی شامل اهدافی مانند صادرات نفت به میزان 2.5 میلیون بشکه در روز ، «راستی‌آزمایی» شود. اما این اهداف، تنها نتایج اقتصادی ای را نمایندگی می‌کند که تا حدی به این بستگی دارد که 1+5 رویکردی منفعلانه یا فعال برای رفع تحریم ها داشته باشد.

بنابراین، ارزیابی چنین نتایجی اطلاعات کمی در اختیار ما قرار می‌دهد درباره این‌که آیا لغو تحریم‌ها از آسیب به تجارت یا سرمایه‌گذاری در ایران جلوگیری کرده است یا خیر. به همین دلیل، بحث در مورد خواست ایران برای کاهش تضمین شده تحریم‌ها باید بر روی فرآیندها و مکانیسم هایی متمرکز شود که چنین گشایش‌هایی را فراهم می‌کند.

اگر مزایای خودبه‌خودی در نظر گرفته شود، مذاکره‌کنندگان 1+5 و ایران باید بر مداخلات برای عادی‌سازی روابط اقتصادی بین طرفین تمرکز کنند. بازگرداندن توافق هسته‌ای به لحاظ اقتصادی به نفع ایران خواهد بود – سوال اینجاست که آیا این بار این توافق تداوم پیدا کرده و پایدار خواهد بود یا خیر.