مأموریت ویژه رئیس آژانس در تهران

به گزارش اکوایران، رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی  دوشنبه اول آذر ماه در رأس هیأتی به منظور دیدار و گفت‌‌وگو با مقامات ایرانی و بررسی نگرانی‌های ادعایی آژانس در مورد محدودیت‌های دسترسی بازرسان ناظر هسته‌ای سازمان ملل،  وارد تهران شد و مورد استقبال بهروز کمالوندی سخنگو و معاون سازمان انرژی اتمی قرار گرفت.

وی قرار است پیش از ظهر سه‌شنبه با «محمد اسلامی» معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی و بعدازظهر با حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران ملاقات خواهد کرد. اگرچه این نخستین دیدار گروسی با امیرعبداللهیان است، اما ۲۱ شهریور ماه گروسی در اولین سفرش از زمان آغاز به کار دولت جدبد با محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی در محل این سازمان ملاقات کرد. پس از آن اسلامی در جمع خبرنگاران اعلام کرد که گروسی قرار است دوباره به تهران بازگردد و اکنون بعد از حدود ۲ ماه و نیم این سفر انجام می‌شود.

گروسی روز دوشنبه درباره سفرش به تهران در توئیتی نوشت: «امروز به تهران سفر می‌کنم تا با مقامات ایرانی دیدار کنم و به سؤالات مهم در ایران بپردازم. امیدوارم بتوانم یک کانال ثمربخش و مشارکتی برای گفت‌وگوی مستقیم ایجاد کنم تا آژانس بتواند فعالیت‌های راستی آزمایی ضروری را در این کشور از سر بگیرد».

مأموریت ویژه گروسی در تهران

این سفر درست پیش از نشست فصلی شورای حکام 35 کشور عضو آژانس بین المللی انرژی اتمی (24 تا 25 نوامبر) صورت می‌گیرد و به گفته دیپلمات‌ها علی‌رغم فضاسازی‌های اخیر، احتمالاً  هیچ اقدامی علیه ایران انجام نخواهد شد، چراکه آنها نمی‌خواهند با این اقدام به مذاکراتی که قرار است چند روز پس از آن -29 نوامبر- در وین آغاز شود، آسیبی برسانند.

با این حال بسیاری از ناظران بر این باورند که «صدور یا عدم صدور قطعنامه محکومیت ایران در شورای حکام آژانس و حتی چگونگی پیشرفت مذاکرات وین، وابستگی مستقیم به حل مسائل و کاهش اختلاف‌ها میان ایران و آژانس، و پر شدن شکاف‌های نظارتی ناظر هسته‌ای سازمان ملل دارد». و این اهمیت مأموریت ویژه رافائل گروسی در تهران را برجسته می‌کند.

سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت امور خارجه نیز در نشست هفتگی با خبرنگاران با اشاره به سفر گروسی به تهران گفت: «همواره سعی شده روابط ایران و آژانس فنی و در چارچوب پادمان و اساسنامه و رویه‌های آژانس باشد. امیدواریم این سفر همچون قبل سازنده باشد. همواره به آژانس توصیه‌ کرده‌ایم در مسیر همکار‌ی‌های فنی باقی بماند و اجازه ندهد برخی کشورها اغراض سیاسی خود را به نام آژانس جلو ببرند. در چارچوب تحولات و براساس شرایط تصمیم لازم را اتخاذ می‌کنیم».

 این دیپلمات ارشد ایرانی درباره سفر گروسی عنوان کرد: «موضوعاتی بین ایران و آژانس است که سعی کرده‌ا‌یم در چارچوب فنی انجام شود. از آژانس در همان چارچوب خواستیم کار را جلو ببرد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به خوبی می‌داند تمامی خرابکاری‌ها و اعمال تروریستی که توسط رژیم صهیونیستی در خاک ایران صورت گرفته که متاسفانه با سکوت برخی کشورهای مدعی همراه بوده است، تاثیر قابل توجهی بر برخی ابعاد فنی گذاشته و بین ما و آژانس این موضوع در سطح و چارچوب خود پیگیری شده و هم در این سفر پیگیری می‌شود».

فضای تنش‌آلود روابط تهران و آژانس

در حالیکه به نظر می‌رسد به موازات دعوت رسمی از رافائل گروسی، رئیس آژانس انرژی اتمی برای سفر به تهران و رایزنی با مقامات کشور، ایران تعمداً روند آگاهی بخشی و رفع ابهامات را با هدف تلطیف فضای تعامل در آستانه از سرگیری مذاکرات وین در انتهای نوامبر، کلید زده است، وال استریت ژورنال روز سه‌شنبه گذشته گزارشی منتشر کرد مبنی بر اینکه ایران تولید قطعات سانتریفیوژ را در سایت کرج در شرایطی از سر گرفته است که از یک‌سو به دلیل آسیب دوربین‌های نظارتی در حمله منتسب به اسرائیل و از سوی دیگر به دلیل عدم اجازه به بازرسان جهت نصب دوربین‌های جدید [با توجه به تحقیقات جاری و تشدید تدابیر امنیتی]  امکان ضبط تصاویر وجود نداشته است.

لارنس نورمن، خبرنگار روزنامه وال‌استریت‌ژورنال در این گزارش مدعی شده است که دیپلمات ها می گویند ایران ساخت تجهیزات سانتریفیوژ پیشرفته در نبود نظارت آژانس آغاز کرده است و به باور وی تولید سانتریفیوژهای پیشرفته در فقدان فرآیندهای نظارتی در تسا منجر به پیچیده‌تر شدن مذاکرات هسته‌ای پیش رو خواهد شد.

تشدید تنش‌ها با تعمیق شکاف اطلاعاتی آژانس در ایران

کلسی داونپورت همچنین در مقاله‌ای مشترک با جولیا مسترسون، دیگر عضو ارشد انجمن کنترل تسلیحات مدعی شده است که عدم همکاری موثر میان تهران و آژانس، تنش ها را به شکل بی‌سابقه‌ای گسترش داده است.

نویسندگان معتقدند که امتناع ایران از دسترسی بازرسان به سایتی در ایران که در آن قطعات سانتریفیوژ تولید می‌شود، تنش‌ها را در آستانه از سرگیری مذاکرات برای بازگرداندن توافق هسته‌ای 2015، موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) تشدید می‌کند.

این ناکامی در همکاری، تلاش‌ها برای بازگرداندن توافق را با ایجاد شکاف‌هایی در پرونده نظارتی برنامه هسته‌ای ایران به خطر می‌اندازد که بازگرداندن رژیم راستی‌آزمایی برجام را دشوارتر - اگر نگوییم غیرممکن - می‌سازد و گمانه‌زنی درباره فعالیت‌های ناسازگار ادعایی در ایران را تحریک می‌کند.

* دوربین‌های مجتمع تسا

بر اساس آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران، که در 17 نوامبر نهایی شد، بازرسان در ماه اکتبر دو بار برای دسترسی به تاسیسات ساخت قطعات سانتریفیوژ کرج برای نصب دوربین‌های جدید و یا تأیید عدم تولید قطعات تلاش کردند. در هر دو مورد، ایران به آژانس اجازه بازدید از این تاسیسات را نداد. ایران به طور مشابه در ماه سپتامبر از دادن دسترسی به بازرسان خودداری کرد، اما وضعیت اکنون جدی‌تر است زیرا گزارش‌ها حاکی از آن است که تاسیسات کرج فعالیت خود را از سر گرفته و در حال تولید قطعات سانتریفیوژ است.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از فوریه زمانی که ایران پایبندی خود به مفاد نظارتی برجام را به عنوان بخشی از کارزار خود برای تحت فشار قرار دادن ایالات متحده در واکنش به خروج واشنگتن از توافق هسته‌ای کاهش داد، قادر به بازرسی سایت نبود. با این حال، بر اساس یک ترتیب ویژه که بین تهران و آژانس مذاکره شد، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی توانست دوربین‌های آن سایت (و سایر سایت‌ها) را با این درک که آژانس پس از بازیابی برجام، داده‌های ثبت‌شده را دریافت خواهد کرد، نگه دارد. ایران دوربین‌ها را در ماه ژوئن پس از آسیب دیدن دوربین‌های کرج در حمله به تاسیسات از کرج خارج کرد

. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی معتقد است که طبق توافقنامه 12 سپتامبر بین آژانس و ایران که به بازرسان اجازه می‌داد تا تجهیزات نظارتی را در برخی از تأسیسات هسته‌ای سرویس کنند، باید می‌توانست دوربین‌های جدیدی نصب کند، اما تهران می‌گوید سایت کرج در آن قرارداد تحت پوشش قرار نگرفته است.

ایران در نامه‌ای در 28 اکتبر به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با اشاره به اقدام خرابکارانه در ژوئن که به دوربین‌ها آسیب رساند گفت که «در حال بررسی است که آیا تروریست‌ها از دوربین‌های آژانس برای حمله به مجتمع استفاده کرده‌اند یا خیر»، و درخواست همکاری آژانس با آن تحقیق را داد.

در گزارش 17 نوامبر، رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، گفت که او این ایده را که دوربین‌های آژانس می‌توانستند به حمله کمک کنند، "قاطعانه" رد می‌کند و به ایران پیشنهاد داد که دوربین‌ها را در حضور بازرسان آژانس بررسی کند.

* سانتریفیوژهای پیشرفته IR-6

در این گزارش گفته نشده است که ایران عملیات در کرج را از سر گرفته است، اما آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به نصب بیش از 170 سانتریفیوژ پیشرفته IR-6 در تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم فردو از زمان آخرین گزارش آژانس در ماه سپتامبر اشاره کرده است. مقاله 16 نوامبر وال استریت ژورنال (که پیشتر در باره آن صحبت شد) گزارش داد که ایران در ماه اوت فعالیت خود را در کرج از سر گرفت و از آن زمان تاکنون قطعاتی برای حدود 170 سانتریفیوژ تولید کرده است.

این نشان می دهد که برخی از قطعات سانتریفیوژ IR-6 در فردو می توانسته در کرج تولید شده باشد. اما صرف نظر از اینکه این سایت منبع سانتریفیوژهای IR-6 است یا خیر، هرگونه تولید بدون نظارت در این تأسیسات نگرانی‌هایی را ایجاد می‌کند و بدون شک این گمانه‌زنی را به وجود می‌آورد که ایران در حال تولید سانتریفیوژها بدون نظارت است.

همچنین بهره برداری از این تاسیسات بدون دوربین های موجود، حفظ درک آژانس از برنامه هسته ای ایران و بازسازی تاریخ آن در صورت احیای برجام را برای آژانس دشوارتر می کند.

در ماه اکتبر، گروسی نسبت به اهمیت بازسازی دوربین های آژانس بین المللی انرژی اتمی در کرج قبل از از سرگیری عملیات در این تاسیسات هشدار داد. گزارش 17 نوامبر بار دیگر تاکید کرد که دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای حفظ تداوم دانش برای از سرگیری نظارت و راستی‌آزمایی مورد نیاز برجام در صورت احیای توافق، «ضروری» است.

* قطعنامه

علاوه بر این، شکست ایران در همکاری با آژانس، این احتمال را افزایش می‌دهد که شورای حکام آژانس در نشست هفته آینده قطعنامه‌ای را برای محکوم کردن ایران دنبال کند - اقدامی که می‌تواند مذاکرات برای بازگرداندن برجام را پیچیده کند. (بسیاری از کارشناسان نیز معتقدند به دلیل همین ملاحظات مربوط به مذاکرات، احتمال صدور قطعمنامه بالا نیست)

ایران در آخرین جلسه شورای حکام با توجه به امضای توافقنامه دسترسی در 12 سپتامبر که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی استدلال می‌کند باید شامل نصب مجدد دوربین‌ها در کرج باشد، به سختی از چنین انتقادی اجتناب کرد.

آن کلر لژاندر، سخنگوی وزارت امور خارجه فرانسه در بیانیه ای در 18 نوامبر گفت که شورای حکام باید "پیام قوی" را ارسال کند که ایران باید "بدون تاخیر به اجرای تمام تعهدات خود در قبال آژانس بازگردد." در حالی که پیگیری قطعنامه ای در مورد محکومیت ایران با توجه به مشکلات در همکاری با آژانس مناسب است، کشورها ممکن است با توجه به اینکه مذاکرات برای بازگرداندن برجام در 29 نوامبر از سر گرفته می شود، تمایلی به انجام این کار نداشته باشند.

ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در ماه سپتامبر هشدار داد که هرگونه اقدامی توسط هیئت مدیره آژانس بین المللی انرژی اتمی پیامدهای منفی برای مذاکرات در مورد برجام خواهد داشت.

* تأسیسات فردو

در فردو، سانتریفیوژهای پیشرفته تازه نصب شده، در صورت عملیاتی شدن، ظرفیت غنی سازی ایران در تاسیسات مستحکم‌شده را به میزان قابل توجهی افزایش خواهند داد (با توجه به اینکه ماشین های IR-6 در غنی سازی اورانیوم بسیار کارآمدتر از IR-1 هستند).

ایران همچنین تجربه محدودی در زمینه غنی‌سازی IR-6 دارد، بنابراین ادامه تولید، نصب و بهره‌برداری به دانشی که ایران به دست می‌آورد می‌افزاید که در صورت احیای برجام قابل برگشت نیست.

راه‌حل‌های خلاقانه همچنان می‌توانند خطر گسترش تسلیحات هسته‌ای ناشی از این دستاوردهای دانش را کاهش دهند و اجازه دهند مزایای عدم اشاعه برجام احیا شود، اما هر چه ایران دانش بیشتری به دست آورد، مذاکره با این راه‌حل‌ها چالش‌برانگیزتر خواهد بود.

* ذخایر اورانیومی ایران

در حالی که تحولات IR-6 و کرج نگران‌کننده‌ترین جنبه‌های گزارش 17 نوامبر است، آژانس همچنین خاطرنشان کرد که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران به سطوح بالاتر همچنان در حال رشد است. ذخایر اورانیوم غنی شده ایران به 20 درصد از 84.8 کیلوگرم (بر حسب وزن اورانیوم) به 113.8 کیلوگرم (بر حسب وزن اورانیوم) افزایش یافت. در حالی که هر گونه رشد در این ذخیره نگران کننده است، تولید 20 درصدی ایران در مقایسه با سه ماهه گذشته کند شده است. بر اساس گزارش آژانس، ایران به غنی‌سازی اورانیوم 20 درصدی در فردو ادامه می‌دهد، اما هیچ ماده غنی‌سازی شده تا آن سطح در کارخانه آزمایشی نطنز را که قبلاً برای تولید و ذخیره اورانیوم غنی‌شده تا آن سطح استفاده شده بود، ذخیره نکرده است.

ذخایر 60 درصدی از 10 کیلوگرم (بر حسب وزن اورانیوم) در سپتامبر به 17.7 کیلوگرم در گزارش 17 نوامبر افزایش یافت. ایران در اواسط ماه اوت روش تولید خود را برای غنی‌سازی اورانیوم به این میزان تغییر داد که منجر به افزایش میانگین تولید ماهانه اورانیوم غنی‌شده این کشور در مقایسه با آخرین گزارش فصلی به 60 درصد شد.

* زمان گریز هسته‌‌ای

رشد ذخایر 20 و 60 به ویژه دردسرساز است زیرا این سطوح به اورانیوم با درجه تسلیحات بسیار نزدیکتر است (بالای 90 درصد). به عنوان مثال، غنی سازی تا 20 درصد، حدود 90 درصد از کار لازم برای غنی سازی تا درجه تسلیحات را تشکیل می دهد. با افزایش ذخایر، زمان گریزهسته‌ای ایران یا مدت زمانی که برای تولید اورانیوم غنی شده با غنای تسلیحاتی به میزان کافی برای تولید یک بمب را کاهش می یابد. در حال حاضر، احتمالاً زما گریز هسته‌ای ایران حدود یک ماه است (در حالیکه در زمان اجرای کامل برجام ۱۲ ماه بود).

به ادعای نویسندگان،اگر ایران به تولید 20 درصدی با نرخ تولید مشابه ادامه دهد، احتمالاً در گزارش سه ماهه بعدی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (انتظار می‌رود در اواخر فوریه/اوایل مارس باشد) دخایر به اندازه کافی خواهد داشت که در صورت غنی‌سازی این ذخایر به درجه تسلیحات، برای یک بمب کافی باشد. که باعث کاهش بسیار بیشتر زمان گریز می شود.

این ادعا در حالی مطرح می‌شود که به اذعان کارشناسان غربی رسیدن به این میزان ذخایر و حتی فراتر از آن که گاه «آستانه هسته‌ای» تعبیر می‌شود نه تنها به معنای تولید بمب نیست، بلکه حتی نمی‌توان آن را «امکان یا توان ساخت تسلیحات» تلقی کرد. کارشناسان می گویند یک کشور «نهفته هسته‌ای» یعنی‌ کشوری که به آستانه هسته‌ای می‌رسد، در صورتی که بخواهد از این ذخایر خود برای تولید سلاح استفاده کند، تا رسیدن به آن نقطه فاصله قابل توجهی دارد که ماه‌ها به طول می‌انجامد (و برای ایران در شرایط کنونی تا یک سال یا بیشتر). و این بدون در نظر گرفتن سایر فرآیندهای لازم برای عملیاتی کردن چنین تسلیحاتی است؛ از جمله آزمایش موشکی، ساخت موشک‌های دارای قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای، و سایر قابلیت‌های لازم برای حمل و آزادسازی آن بطور مؤثر است.

نویسندگان در ادمه می‌افزایند: ذخایر اورانیوم غنی شده ایران از 2 تا 5 درصد نسبت به گزارش قبلی اندکی کاهش یافته و به 1622 کیلوگرم (بر حسب وزن اورانیوم) رسیده است و ذخایر اورانیوم غنی شده تا 2 درصد نیز به 559 کیلوگرم (اورانیوم وزنی) رسیده است. با این حال، جریان در این ذخایر تأثیری بر  زمان گریز ندارد. با این حال، رشد ذخایر در سطح 2 تا 5 درصد، زمان تولید اورانیوم اضافی با غنای بالاتر را کاهش می دهد.

* سانتریفیوژهای IR-1

گزارش 17 نوامبر همچنین اشاره کرد که ایران برای اولین بار از محدودیت برجام در مورد 5060 سانتریفیوژ IR-1 (30 آبشار) در کارخانه غنی‌سازی نطنز خود را نقض کرده است. آژانس بین المللی انرژی اتمی گزارش داد که ایران آبشار دیگری از IR-1 را نصب کرده و برخی از کارهای مقدماتی را برای پنج آبشار دیگر تکمیل کرده است. این تعداد کل آبشارها را به 36 می رساند. اگر ایران فرآیند نصب را تکمیل کند، حدود 6050 دستگاه IR-1 در آن تأسیسات خواهد داشت.

پیامدهای پافشاری بر مواضع حداکثری

در حالی که دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا، این بحران را با خروج بی پروا از برجام در ماه می 2018، اعمال مجدد تحریم ها بر خلاف توافق، و دنبال کردن کمپین فشاری که برای سلب منافع ایران از باقی ماندن در این توافق طراحی شده بود، به وجود آورد و همه اینها علیرغم پایبندی ایران به تعهداتش ذیل توافق صورت گرفت.

قطعاً مادامی‌که کنش آمریکا و تخطی اولیه (کمپین فشار حداکثری) با قوت و شدت ادامه یابد، واکنش ایران در قبال نقض عهد آمریکا (گسترش ظرفیت‌های هسته‌ای) نیز به قوت خود باقی است.

با این حال، به ادعای این دو عضو ارشد انجمن کنترل تسلیحات، اقدامات اضافی که برای پاسخ متقابل و با هدف به دست آوردن اهرم فشار جهت کسب امتیاز پیگیری می‌شوند، اکنون در صورت پافشاری بیش از حد و عدم انعطاف‌پذیری، تلاش‌ها برای احیای توافق را به خطر می‌اندازد.

تأخیر ۳ماهه دولت بایدن در آغاز مذاکرات، پافشاری کاخ سفید بر حفظ بخشی از تحریم‌ها (با هدف دستیابی به «توافق قوی‌تر و طولانی‌تر» پس از احیای برجام، تأخیر طولانی دولت جدید ایران در بازگشت به مذاکرات در وین، نقص در همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ادامه عدول از محدودیت‌هایی که قابل برگشت نیست، همگی هدف اعلام شده تهران و واشنگتن را به خطر می‌اندازند: بازگشت به پایبندی کامل به توافق هسته‌ای.

ضرورت کاهش تنش‌ها پیش از ۲۹نوامبر

با باور داونپورت و مسترسون برای کاهش تنش ها قبل از از سرگیری مذاکرات در 29 نوامبر، هر دو طرف باید سیگنال هایی مبنی بر تمایل به مشارکت در تلاش های حسن نیت برای بازگرداندن توافق ارسال کنند.

سفر گروسی به تهران در 23 نوامبر فرصتی برای ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی برای رسیدگی به اختلاف نظارتی درباره سایت کرج فراهم می کند. پرداختن به این موضوع احتمالاً به رفع برخی از نگرانی‌های آژانس در مورد حفظ دانش لازم برای بازگرداندن نظارت بر برجام کمک می‌کند و به جلوگیری از تأثیر مخرب گمانه‌زنی در مورد انحراف سانتریفیوژها، کمک می‌کند.

از آن سو، احتمالاً دولت بایدن دست‌کم اکنون تمایلی به گرفتن ژست‌هایی که در تهران به عنوان توجیهی برای ادامه پیگیری اهرم فشار با افزایش بیشتر فعالیت‌های هسته‌ای تلقی شود، ندارد. بنابراین ایالات متحده می‌تواند گام‌های بشردوستانه به‌ویژه مرتبط با کمک‌های کووید-19 را در نظر بگیرد و از این فرصت برای اعتمادسازی استفاده کند.