سیگنال قوی به تهران و خط قرمزی که ترامپ جابه‌جا کرد؛ بمب ساعتی شورای امنیت توافق موقت را تسریع می‌کند؟

به گزارش اکوایران، اولین دیدار میان ایالات متحده و جمهوری اسلامی ایران درباره برنامه هسته‌ای تهران که روز شنبه برگزار شد، نشانه‌ای از جدیت و تلاش برای اجتناب از چیزی بود که هیچ‌یک از دو طرف خواهان آن نیستند: جنگی دیگر در خاورمیانه. 

کار دشوار تازه آغاز شده

به گزارش استیون ارلنگر، ستون‌نویس نیویورک‌تایمز، قرار است گفت‌وگوها شنبه آینده ادامه پیدا کند، اما کار دشوار تازه آغاز شده، چرا که انتظار می‌رود تندروها در هر دو کشور، و همچنین اسرائیل، با هر نوع توافقی مخالفت کنند.

 اگر توافق نخست هسته‌ای که در سال ۲۰۱۵ حاصل شد، نتیجه تمایل ایران برای رهایی از تحریم‌های شدید اقتصادی بود، گفت‌وگوهای جدید فوریت بیشتری دارند. 

جمهوری اسلامی ایران که تحولات شدید یک سال اخیر در منطقه را از سر گذرانده، همچنان خواستار کاهش فشارهای اقتصادی است. اما در عین حال می‌داند که ترامپ، که به‌خاطر ضعیف دانستن توافق قبلی از آن خارج شد، شاید در تهدید ادعایی خود مبنی بر اقدام نظامی علیه ایران، بلوف نمی‌زند.

به نظر می‌رسد تهران یک فرصت نهایی به مذاکره‌کنندگان خود داده تا آرمان‌های هسته‌ای را با امنیتی پایدار مبادله کنند.

مذاکرات ظاهراً موفق، بهترین شروع ممکن

مذاکرات در عمان همچنین نشانه‌هایی از کارآمدی داشت. توافق سال ۲۰۱۵ میان ایران و شش کشور — پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل به اضافه آلمان، با نقش میانجی‌گری اتحادیه اروپا — حاصل شد و دو سال به طول انجامید.

این بار، مذاکرات دوجانبه است، در حالی که اروپایی‌ها، روسیه و چین در حاشیه قرار دارند و اگرچه ایالات متحده همچنان در تهران «شیطان بزرگ» محسوب می‌شود، اما این کشور کلید مهار اسرائیل و دستیابی به هرگونه توافق پایدار را در اختیار دارد. با اینکه ایران بر گفت‌وگوهای غیرمستقیم از طریق عمان پافشاری کرد و ترامپ خواهان مذاکرات مستقیم بود، دو طرف موفق شدند این مسئله را با نوعی ابهام پشت سر بگذارند؛ چرا که استیو ویتکاف، نماینده ویژه ترامپ، در پایان نشست مستقیماً با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، گفت‌وگو کرد.

به گفته علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بحران بین‌المللی: «این بهترین شروع ممکن است. ممکن بود همه چیز از ابتدا به مشکل بخورد، اما آن‌ها توافق کردند که دوباره دیدار کنند، در پایان جلسه با یکدیگر دیدار کردند و بر هدف نهایی به توافق رسیدند.»

خط قرمزی که جابجا شد

نکته مهم این‌ است که ترامپ و ویتکاف نشان دادند خط قرمز واقعی‌شان با وجود خواسته‌های سخت‌گیرانه اولیه تیم ترامپ مبنی بر انحلال کامل برنامه هسته‌ای ایران، توقف برنامه موشکی و پایان حمایت جمهوری اسلامی ایران از نیروهای مقاومت در منطقه، این است که ایران هرگز نباید توان ساخت سلاح هسته‌ای را داشته باشد.

جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده بود که چنین خواسته‌های گسترده‌ای، آن را بی‌دفاع خواهد گذاشت و مذاکرات را پیش از آن‌که آغاز شود، به پایان می‌رساند. 

بنابراین، اگر هدف تنها به اطمینان از عدم توانایی ایران در ساخت [ادعایی] بمب هسته‌ای محدود شود و دولت آمریکا بر این موضع پایدار بماند، احتمال موفقیت مذاکرات به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد.

ولی نصر، استاد دانشکده مطالعات بین‌المللی پیشرفته دانشگاه جانز هاپکینز، گفت: «ایرانی‌ها تنها برای شکستن یخ نیامده بودند، بلکه با این انتظار آمدند که بن‌بست با آمریکا را بشکنند و مهم‌تر از همه، به‌طور مستقیم بشنوند که خط قرمز واقعی ایالات متحده چیست. اگر هدف تنها جلوگیری از ساخت سلاح باشد، آن‌ها می‌توانند بر سر سطح غنی‌سازی، بازرسی‌ها و مسائل دیگر مذاکره کنند. اما ایران نمی‌خواهد وارد شرایطی شود که نتواند تعهداتش را عملی کند و در معرض تحریم‌های بیشتر و خطر جنگ قرار گیرد.» او افزود: «خواسته جمهوری اسلامی ایران روشن است، رفع قابل‌اعتماد تحریم‌ها و توافقی که دوام داشته باشد.»

اعتماد بیشتر به توافق با ترامپ

به گفته نصر با وجود بی‌اعتمادی‌شان به ترامپ، ایرانی‌ها معتقدند او بهتر می‌تواند تداوم توافقی را که خودش امضا می‌کند تضمین کند و با تندروهای حزب جمهوری‌خواه مقابله نماید. به گفته او، ایرانی‌ها هرگز به رئیس‌جمهور پیشین، جو بایدن، اعتماد نداشتند که توافق را اجرا کند و اجازه ندهد کنگره آن را تضعیف کند.

به گفته صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقای مؤسسه چتم هاوس: «ما اکنون در بهترین موقعیت ممکن پس از این نشست هستیم». او افزود که از هر دو طرف بیانیه‌هایی مثبت درباره برنامه‌ای برای ادامه مذاکرات صادر شد و «درکی متقابل درباره فوریت، فرصتی که پیش آمده، و نشانه‌هایی از عمل‌گرایی در هر دو طرف» دیده می‌شود. او سپس اضافه کرد: «البته بخش سخت کار هنوز در پیش است.»

سیگنالی قوی از سوی ترامپ

یک توافق جدی، پیچیده و فنی خواهد بود و به زمان نیاز دارد. چنین توافقی همچنین باید از تلاش‌های تندروها در هر دو کشور و نیز در اسرائیل برای تضعیف آن جان سالم به‌در ببرد. اسرائیل، که با توافق سال ۲۰۱۵ مخالف بود، خواهان خلع سلاح گسترده‌تری از ایران است و مدام از لزوم حمله نظامی به ایران صحبت می‌کند.

جمهوری اسلامی ایران در گذشته وعده داده بود که اسرائیل را نابود خواهد کرد و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، می‌گوید که می‌خواهد ایران دیگر حتی توان غنی‌سازی هیچ میزانی از اورانیوم را هم نداشته باشد. اسرائیل نیروهای مورد حمایت ایران از جمله حماس و حزب‌الله در لبنان را درگیر سازماندهی دوباره کرده و قصد دارد اطمینان حاصل کند که ایران دیگر نتواند آن‌ها را بازسازی کند.

اما ممکن است ایران نیز با این موضوع دلگرم شده باشد که ترامپ آغاز مذاکرات را در دفتر بیضی کاخ سفید در کنار نتانیاهو اعلام کرد، کسی که نه از نظر ظاهری و نه از نظر لحن، رضایتی از این موضوع نداشت. به گفته نصر ایران این را «سیگنالی قوی از سوی ترامپ تلقی کرد که نشان می‌دهد او تحت سلطه نتانیاهو نیست.»

توافق موقت و بمب ساعتی اسنپ‌بک 

این امید وجود دارد که یکی دو نشست بعدی بتواند به توافقی موقت منجر شود که به هر دو طرف اطمینان کافی برای ادامه مسیر بدهد؛ با اقداماتی کوتاه‌مدت از سوی هر دو طرف تا زمانی که مذاکرات ادامه دارد. این اقدامات می‌توانند شامل موافقت جمهوری اسلامی ایران با توقف غنی‌سازی اورانیوم و اجازه بازرسی‌های بیشتر در برابر تعلیق بخشی از تحریم‌های «فشار حداکثری» واشنگتن باشد.

به گفته نصر، ایران احتمالاً بر فرایندی گام‌به‌گام اصرار خواهد ورزید که ممکن است چند سال طول بکشد، «تا توافق پیش از آنکه فردی دیگر به قدرت برسد و بخواهد آن را از بین ببرد، ریشه بگیرد.» این فرایند طولانی همچنین امنیت بیشتری برای ایران به همراه خواهد داشت.

به گفته علی واعظ با این حال، ایران دلیلی ندارد که خود مذاکرات را طولانی کند. «اهرم جمهوری اسلامی ایران همان برنامه غنی‌سازی هسته‌ای‌اش است، و زمان بیشتر اهرم بیشتری در اختیار آن‌ها نمی‌گذارد»، و در کنار آن، مسئله «بمب ساعتیِ تحریم‌های اسنپ‌بک» نیز مطرح است.

اگر هر یک از امضاکنندگان این تحریم‌ها، در این مورد، اروپایی‌ها، که طبق توافق ۲۰۱۵ تعلیق شده بودند، تشخیص دهند که توافق جدیدی حاصل نشده یا پیشرفتی معنادار به سوی آن وجود ندارد، می‌توانند دوباره اعمال شوند. 

اما این بازگشت تحریم‌ها باید پیش از ۱۸ اکتبر انجام شود، زمانی که مهلت اجرای مکانیزم اسنپ‌بک به پایان می‌رسد. مقامات می‌گویند اروپایی‌ها در حال بررسی امکان تمدید این مهلت هستند، اما سازوکار مشخصی برای این کار وجود ندارد.

در هر حال، تحلیلگران هم‌عقیده‌اند که جمهوری اسلامی ایران نمی‌خواهد مقصر شکست مذاکرات جلوه کند. اگر این مذاکرات شکست بخورند و به جنگ بینجامند، تهران ترجیح می‌دهد خیانت و بدعهدی آمریکا را عامل آن جلوه دهد.

به گفته صنم وکیل، بنابراین، اگر توافقی ممکن باشد، ایران این بار خواهان تضمین‌هایی خواهد بود که نشان دهند توافق دوام خواهد داشت و باعث تعامل تجاری واقعی و بلندمدت می‌شود. جمهوری اسلامی ایران خواهد خواست که بداند «ترامپ چطور می‌تواند تضمینی ارائه دهد که رؤسای‌جمهور دیگر نتوانستند.»

او افزود: «آمریکا نیز خواهد خواست بداند جمهوری اسلامی ایران چه تضمین‌هایی می‌تواند برای امنیت اسرائیل و ثبات خاورمیانه ارائه دهد.»

به گفته او: «توافق باید برای هر دو طرف سودمند باشد، اما مستلزم اعتماد و پاسخ‌گویی بسیار در مسیر مذاکرات است، چیزی که در حال حاضر هیچ‌کدام از طرفین آن را ندارند.»