به گزارش اکوایران، پس از سفر تاریخی ماه ژوئن مقام سعودی به تهران، عربستان سعودی متقابلاً میزبان وزیر امور خارجه ایران بود. سفر وزیر خارجه ایران پس از آن انجام شد که در ماه مارس، توافقی با میانجیگری چین، بین ریاض و تهران جهت عادی‌سازی روابط دیپلماتیک دو کشور امضا شد. به نوشته امواج مدیا، در حالی که حسین امیرعبداللهیان مجموعاً پنج ساعت با همتای سعودی خود و ولیعهد دیدار کرد، جزئیات از نتیجه عملی این مذاکرات بسیار اندک است. پیشرفت در همکاری دوجانبه تهران و ریاض که با تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران و تلاش واشنگتن برای پیش‌برد طرح عادی‌سازی روابط عربستان و اسرائیل، پیچیده‌تر شده است.

در فقدان دیدار با پادشاه

خبرگزاری عربستان سعودی در ۱۸ آگوست گزارش داد که محمد بن سلمان به استقبال حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در جده رفت. دستور کار این دیدار شامل روابط دوجانبه، فرصت‌هایی برای همکاری‌های آتی و تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی بود. خبرگزاری عربستان همچنین خاطرنشان کرد که فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان و علیرضا عنایتی، سفیر جدید ایران در ریاض در این مراسم حضور داشتند.

در ۱۶ آگوست، روزنامه مشهور کویتی الجریده به نقل از منابعی در وزارت امور خارجه ایران گزارش داد که امیرعبداللهیان علاوه بر بن سلمان، درخواست دیدار با پادشاه عربستان را نیز داشته است. شایان ذکر است که فرحان در سفر خردادماه خود به تهران موفق به دیدار با رهبری نشد.

امیرعبداللهیان در توییتر نوشت که دیدار ۹۰ دقیقه‌ای او با بن سلمان یک گفت‌وگوی مفید، صریح، سازنده و شفاف، مبتنی بر سیاست حسن همسایگی دولت رئیسی بود. دیپلمات ارشد ایرانی در ادامه تأکید کرد: «با اراده رهبران دو کشور بر «برقراری روابط دوجانبه پایدار در همه زمینه‌ها» تأکید شد. ما بر دستیابی به توسعه و امنیت منطقه توافق داریم».

امیرعبداللهیان در گفت‌وگو با خبرنگاران در راه برگشت به ایران گفت که میزبانان سعودی او به دنبال تأکید بر تغییر دیدگاه‌های خود و آمادگی برای «گشودن فصل جدیدی» در روابط دوجانبه بوده‌اند. او همچنین گفت که بن سلمان دعوت برای بازدید از ایران را پذیرفته و به فرحان دستور داده شده که «گام‌های اولیه برای آماده‌سازی چارچوب سند همکاری بلندمدت» را بردارد.

آشتی و احیای روابط دیپلماتیک

امیرعبداللهیان پس از ورود به ریاض در ۱۷ آگوست با فرحان، همتای سعودی خود دیدار کرد. به گزارش رسانه‌های ایران، این دو دیپلمات ارشد در مجموع ۳.۵ ساعت با یکدیگر گفتگو کردند.

رسانه عربستانی العربیه گزارش داد که دو طرف درباره «آشتی و احیای روابط دیپلماتیک» گفتگو کردند. این بیانیه همچنین بر اظهارات وزیر امور خارجه عربستان سعودی در سفرش به تهران در ماه ژوئن تأکید کرد. در آن سفر زمانی او تأکید کرده بود که روابط دوجانبه باید بر اساس «احترام متقابل و عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر» باشد.

در همان روز، العربیه از نشست خبری مشترک وزرای خارجه ایران و عربستان سعودی خبر داد. فرحان بر سرگیری روابط عربستان سعودی با ایران به عنوان «محوری برای امنیت منطقه» تأکید کرد و بر تمایل ریاض برای «فعال‌کردن توافقات اقتصادی و امنیتی» با تهران تأکید کرد.

العربیه به نقل از امیرعبداللهیان تأیید کرد که رئیس‌جمهور ایران «به زودی از پادشاهی دیدار خواهد کرد». او همچنین از «نقش عربستان سعودی در منطقه» قدردانی کرد و آمادگی خود برای همکاری با عربستان سعودی برای حل فوری مسائل پیچیده در منطقه را ابراز کرد. امیرعبداللهیان همچنین بر تمایل تهران به فعال‌سازی «توافق‌های کلیدی دوجانبه» تأکید کرد.

بازگرداندن منطقه به حالت عادی

در شبکه‌های اجتماعی عربستان سعودی، واکنش‌ها به سفر وزیر خارجه ایران متفاوت بود. عبدالعزیز الغریری، یک کاربر سعودی در ۱۸ آگوست نوشت که امیدوار است که ایران با «چشم‌انداز ۲۰۳۰ پادشاهی به ویژه در مورد ایمنی و امنیت آبراه‌ها همراه باشد». شایان ذکر است که ایران چند بار کشتی‌ها را در تنگه هرمز توقیف کرده است که بخشی از آن در واکنش به توقیف نفت ایران از سوی آمریکا در دریاهای آزاد بوده است.

سعود الرایس، تحلیلگر و محقق سیاسی سعودی تلاش برای نزدیکی را فشاری برای «بازگرداندن منطقه به حالت عادی و از بین‌بردن هر گونه اختلاف یا مانع» دانست. ابوعبدالله المرشاد، یک کاربر توییتر در ۱۸ آگوست ادعا کرد که دیدار امیرعبداللهیان نشانه‌ای از قدرت و موقعیت عربستان سعودی است ایران را مجبور به تسلیم کرد.

طعنه خلیج‌نشین‌ها و پیام تهران

عدم واکنش مقامات سعودی‌ به استفاده امیرعبداللهیان از واژه خلیج فارس در نشست خبری مشترک خود با فرحان، واکنش‌هایی را در میان کاربران اماراتی و سعودی در شبکه‌های اجتماعی برانگیخت. 

فاطمه مبارک، کاربر اماراتی توییتر در ۱۸ آگوست یادآور جنجالی شد که با حضور شیخ طحنون بن زاید آل نهیان، مشاور امنیت ملی امارات در نشستی در تهران که عبارت «خلیج فارس» بر روی نقشه بزرگی نشان داده شده بود، اتفاق افتاد. او با ابراز تأسف گفت که حالا منتقدان ساکت شده‌اند.

حساب کاربری اماراتی «شکبات» در توییتر در ۱۸ آگوست نوشت که استفاده امیرعبداللهیان از واژه «خلیج فارس» پیامی از سوی ایران است که از موضع خود در مورد میدان گازی آرش عقب‌نشینی نخواهد کرد.

تأثیر توافق تهران و ریاض بر منطقه

دیدار امیرعبداللهیان با فرحان چهارمین دیدار آن دو از زمان توافق عادی‌سازی روابط دو کشور در مارس ۲۰۲۳ است. با این حال، پیشرفت‌ها کند بوده و از برنامه‌ها عقب مانده است. قرار بود که طبق توافق با میانجیگری پکن، سفارتخانه‌ها تا ۱۰ می بازگشایی شوند.

در ماه ژوئن، ایران نمایندگی‌های دیپلماتیک خود در عربستان سعودی را بازگشایی کرد. سفیر جدید تهران در ریاض نیز در جریان سفر اخیر امیرعبداللهیان سمت خود را بر عهده گرفت.

دیپلمات‌های سعودی همچنان در هتل‌های شهرهای مشهد و تهران مستقر هستند. مشخص نیست که آیا فرستاده جدید پادشاهی در ایران است یا خیر. در پی سفر امیرعبداللهیان، گزارش‌هایی مبنی بر قریب‌الوقوع‌بودن بازگشایی سفارت عربستان در تهران و کنسولگری عربستان در مشهد منتشر شده است.

ایران همچنین با کویت و عربستان سعودی بر سر میدان گازی فراساحلی آرش درگیر است. رسانه‌های کویتی اظهارات امیرعبداللهیان درباره لزوم حل‌وفصل اختلافات «از طریق دستیابی به تفاهمی حقوقی و فنی پس از مذاکرات» را قابل توجه دانستند.

روزنامه مشهور سعودی عکاظ با تأکید بر استقبال وزیر امور خارجه کویت از سفر امیرعبداللهیان به عربستان سعودی، آن را «فصل درخشانی در تاریخ روابط خلیج‌فارس و ایران» توصیف کرد. با توجه به اختلاف بر سر میدان آرش، اظهارنظر کویت قابل توجه است.

شیخ سالم عبدالله الجابر الصباح، دیپلمات ارشد کویت گفت که فصل جدید باید بر اساس «اصول حسن همجواری، عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها، و تقویت روابط و ایجاد پل‌های همکاری» باشد. وی همچنین تأثیر مثبت روابط ایران و عربستان بر کشورهای منطقه را ستود.

تنش‌زدایی‌های بیهوده و بی‌حاصل؟

همانطور که امواج مدیا پیشتر گزارش داده بود، ماه گذشته، یک مقام ارشد سعودی به گروهی از کارشناسان در اروپا گفت: «با وجود تمام این حرکت‌های مثبت، پیچیدگی‌ها و موانع زیادی وجود دارد». این منبع هشدار داد که «امید به حل‌وفصل تمامی مسائل بین دو کشور بسیار ساده‌انگارانه و خطرناک است، زیرا اگر نتیجه‌ای حاصل نشود، این‌گونه تصور می‌شود که تنش‌زدایی‌ها بیهوده و بی‌نتیجه بوده است».

این مقام سعودی با اشاره به موضوعات اساسی گفت که «استراتژی دفاع روبه‌جلوی ایران باید در «بلندمدت» تغییر کند». این مقام ارشد افزود: «از سرگیری روابط دیپلماتیک دقیقاً در همین راستاست». او این وضعیت را به داشتن روابط دیپلماتیک غرب با روسیه اما جنگ همزمان با مسکو تشبیه کرد.

به گفته این منبع سعودی، «عدم رسیدگی» به مسئله هسته‌ای ایران «نه تنها می‌تواند تنش‌زدایی بین عربستان سعودی و ایران و بقیه منطقه را پیچیده کند، بلکه اثر معکوس داشته باشد». این مقام سعودی خاطرنشان کرد: «از نظر عملی، عدم حل‌وفصل مسئله هسته‌ای به معنای ادامه تحریم‌ها است». او نتیجه گرفت که در این صورت، «منافع اقتصادی نزدیکی تهران و ریاض بسیار محدود خواهد بود» و افزود که پادشاهی هرگونه معافیت تحریمی نیست.

در حالی که مقامات ایرانی به صراحت اعلام کرده‌اند که انتظاری ورود ناگهانی سرمایه‌گذاری و تجارت سعودی به ایران را ندارند، سفیر جدید ایران در عربستان سعودی در ۱۷ آگوست از تمایل تهران برای «تثبیت عنصر اقتصادی در روابط دوجانبه» سخن گفت.

آینده روابط ریاض و تهران

نزدیکی ایران و عربستان سعودی نتیجه یک تمایل مشترک برای تغییر روابط است. با این حال، عواملی ساختاری وجود دارد که پیشرفت را دشوار می‌کند.

نگرانی‌های کلیدی عربستان مربوط به مسائل امنیتی، به ویژه وضعیت یمن و سوریه است. اما فراتر از هدف دشوار قانع‌کردن جمهوری اسلامی برای کنارگذاشتن استراتژی «دفاع رو به جلو»، پادشاهی با این واقعیت مواجه است که بازیگرانی مانند جنبش انصارالله مورد حمایت ایران، نسبتاً خودمختار هستند. همچنین با وجود اینکه حوثی‌ها می‌گویند که به دنبال راه‌حلی نهایی برای جنگ در یمن هستند، اما به طور فزاینده‌ای معلوم شده که توانایی تهران برای تغییر اقدامات حوثی‌ها محدود است.

از سوی دیگر، ایران بر ابعاد اقتصادی نزدیک‌شدن به کشورهای عربی خلیج فارس متمرکز است. مقامات سعودی به طور خصوصی تأکید کرده‌اند تا زمانی که تحریم‌های آمریکا پابرجاست، احتمال سرمایه‌گذاری مستقیم و تجارت قابل توجه کم است. در واقع، این ارتباط با حول روابط ایران و آمریکا می‌چرخد. برای درگیرشدن با تحریم‌ها آمریکا، ممکن است ریاض و تهران تمرکز خود را به همکاری در کشورهای ثالث، مانند عراق یا میدان گازی آرش معطوف کنند. با این حال، همکاری در چنین عرصه‌هایی احتمالاً با تحریم‌های غرب نیز متوقف خواهد شد.

با این حال، همچنان امیدی وجود دارد. ظاهراً ایران و آمریکا در برخی از موضوعاتی که دو طرف در سال جاری به طور غیرمستقیم در مورد آنها بحث کرده‌اند، پیشرفت داشته‌اند.

بنا بر گزارش‌های ادعایی، ایران از انباشت بیشتر اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۶۰ درصد خودداری کرده، گام‌هایی را برای آزادی زندانیان ایرانی‌آمریکایی دوتابعیتی برداشته و از حملات متحدان منطقه‌ای خود به نیروهای آمریکایی جلوگیری کرده است. در مقابل، ایالات متحده به آزادی برخی از دارایی‌های مسدودشده ایران در کشورهای ثالث برای مصارف بشردوستانه، از جمله واردات مواد غذایی و دارو، چراغ سبز نشان داده است.

تلاش دولت جو بایدن برای میانجی‌گری عادی‌سازی عربستان و اسرائیل به پیچیدگی پویایی ایرانی-سعودی و ایرانی-آمریکایی می‌افزاید. فراتر از سفر ریاست‌جمهوری ایران به پادشاهی سعودی و سفر بن سلمان به ایران، امکان تعامل ایران و عربستان در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل نیز وجود دارد.