دولت مسعود پزشکیان در روز دوم دی ماه لایحه بودجه سال 1405 را تقدیم مجلس شورای اسلامی کرده است. شواهد سالهای گذشته حاکی از آن است که بودجههای ابلاغی توسط دولتها از پیچیدگیهای قابل توجهی برخوردار بوده است. با اینحال دولت پزشکیان به اعمال حذف چهار صفر از پول ملی در لایحه جدید بودجه بر پیچیدگیهای این سند مالی افزوده است. در این گزارش به نقد و بررسی این رخداد پرداخته میشود.
بودجه دولت کاربرپسند(user friendly) نبوده، نیست و نخواهد بود؟
گستره اقدامات دولت در اقتصاد ایران بسیار بزرگ و قابل توجه است. این دولت دارای منابع زیرزمینی ارزشمند است و از همینرو از زمان کشف این منابع، دولت با سرازیر کردن ثروت ناشی از آنها به سمت مردم، عملا اقتصاد کشور را با چالشهای مختلفی مواجه کرده است. دولت با اتکا به همین منابع انبوه و غنی به سمت قانونگذاری گسترده در اقتصاد رفته و با دخالتها و تصمیمات خلقالساعه به سمت محدود کردن هرچه بیشتر بخش خصوصی حرکت کرده است.
این سیر قانونگذاری نه تنها زندگی روزمره مردم، بلکه اکنون بودجه دولت را نیز تحت تاثیر قرار داده است. جدیدترین نمود این مسئله نیز تغییر پول ملی است که در همان زمان تصویب، با انتقاد کارشناسان اقتصادی روبرو شد. کارشناسان هشدار داده بودند که اگر حذف چهار صفر از ریال بدون اصلاحات ساختاری صورت گیرد اثرگذاری لازم را نخواهد داشت و تنها محاسبات مردم را دشوار خواهد کرد. اکنون، با اینکه یک دوره زمانی سه ساله برای اجرای این طرح در نظر گرفته شده و با اینکه دولت در اصلاحات پیشروی خود برای بودجه گزینههای متعددی داشته، بودجه جدید را با ریال جدید ارائه کرده است. در سیستم جدید، هر یک ریال جدید برابر با هزار تومان و هر صد قران برابر با یک ریال است. این در حالیست که پیشتر بودجه با ریال قدیم (هر 10 هزار ریال برابر با یک هزار تومان) نگاشته میشد.
بودجه دولت باید ضمن آن که به شفافتر شدن امور مالی قوه مجریه کمک میکند، کاربرپسند هم باشد. اما در حال حاضر ارقام لایحه بودجه دولتهای مختلف طوری گزارش شده که تحلیل آنها دشواریهای متعددی را به رسانهها و پژوهشکدهها تحمیل میکند. این دشواریها گاه در تغییر چندین باره ساختار بودجه، گاه در تجمیع برخی ردیفها با هم - که باعث مقایسهپذیر نبودن ردیفها در طول زمان شده - و گاه در تغییر واحد پولی دیده شده است.
حال دولت چهاردهم که از سال گذشته روی کار آمده و تحقق طیفی از وعدههای آن در هالهای از ابهام قرار گرفته، با تغییر واحد پولی بودجه، تحلیل این سند را دشوار ساخته؛ تغییری که اگر دقت لازم در خوانش آن وجود نداشته باشد، ممکن است به فاجعهای در حوزه تحلیل دادههای دولتی تبدیل شود.
مانع دولت چهاردهم بر شفافیت بودجه 1405
دولت چهاردهم در اقدامی عجیب که به هیچ عنوان شباهتی به اصلاحات واقعی و کارامد ندارد، لایحه بودجه سال آینده را با حذف چهار صفر از پول ملی به مجلس تقدیم کرده است. این امر موجب شده تا تحلیل و بررسی بودجه دولت بیش از پیش دشوارتر شود. در ادامه به مشکلات این اقدام پرداخته میشود.
تورم افسارگسیختهای که یکی از عوامل اصلی آن کسری بودجه است موجب شده تا ارقام، داده و آمارهای مختلف اقتصاد ایران طولانیتر و حجیمتر باشد، امری که منجر به ایجاد مشکلات حسابداری و دشواربودن خوانش این ارقام شده است. بهطور مثال میتوان به بررسی دادههای اقتصادی کشور با هزار میلیارد تومان(همت) اشاره کرد. دولت با حذف چهار صفر از پول ملی به دنبال حل این مسئله رفته است. اینها درحالی است که تا زمانی که تورم و عوامل ساختاری ایجادکننده آن کنترل نشوند، حذف چهار صفر از پول نه تنها فایدهای نداشته بلکه آسیبها و زیانهای قابل توجهی نیز به دنبال خواهد داشت.
یکی از این موارد عدم هماهنگی میان دادهها اعلام شده توسط نهادهای مختلف خصوصی و دولتی است. این امر ردیابی و تحلیل دادهها را دشوارتر کرده و منجر به سواستفاده احتمالی، عدم شفافیت و سیاستگذاری نادرست خواهد شد. از طرف دیگر حذف چهار صفر از ارقام بودجه سال 1405 مقایسه با دادههای بودجه در سالهای گذشته را نیز سختتر میکند. چرا که ارقام بودجه سالهای قبل براساس ریال قدیم بوده درحالی که بودجه سال آینده با ریال جدید گزارش شده است. به عبارتی شناسایی عملکرد دولت در این زمینه بسیار زمانبر خواهد شد چرا که مستلزم تغییر واحد ارقام در بودجه جدید یا بودجههای قبلی است. بهطوری که در زمان کنونی و براساس قانون جدید یک ریال جدید معادل 10 هزار ریال قدیم (هزار تومان) است.
فرار مردم از تورم و ریال
تورم دو رقمی سالهای زیادی است که به مردم و معیشت آنها فشار وارد کرده است. اینها درحالی است که به دلیل سیاستهای دولت و تحریمهای خارجی رشد اقتصادی کشور نیز در وضعیت قابل قبولی قرار نداشته و همچنین نااطمینانی و ابهامات فراوان، پیشبینی پذیری آینده را دشوار کرده است. از همینرو مردم درآمد خود را به سمت داراییهایی مانند دلار، سکه، طلا و مسکن سرازیر کردهاند تا از گزند تورم تحمیل شده در امان بمانند.
حال حذف چهار صفر از پول کشور و تبدیل ریال قدیم به ریال جدید، محاسبه امور اقتصادی برای افراد و خانوارهای ایرانی سختتر شده است. بهطوری که میتوان گفت این موضوع نیز علاوه بر تحریم، رکود و تورم تبدیل به باری بر دوش مردم ایران شده است. بنابراین حذف چهار صفر از پول ملی نیز میتواند عاملی در جهت پناه بردن مردم به دلار، ارزهای دیجیتال و سایر داراییهای جایگزین ریال شود.
اکنون مشخص نیست که از چه زمانی «ریال جدید» در استفاده روزمره رسمیت پیدا خواهد کرد. آیا اکنون که دولت بودجه خود را به طور رسمی به ریال جدید منتشر کرده، از این پس سایر گزارشات خود را نیز با همین واحد پولی منتشر خواهد کرد؟ آیا اگر در گزارشات بعدی دولت از واحد «ریال» استفاده شد، کارشناسان باید تعریف جدید از ریال را مبنا قرار دهند؟ اینها سوالاتی است که دولت باید پیش از انتشار بودجه با واحد جدید به آن پاسخ میداد و در مورد آن اطلاعرسانی کافی را انجام میداد. در حال حاضر، مشخص نیست که آیا این تغییر واحد، با توجه به اینکه سنخیتی با واحد عرف جامعه (تومان) ندارد، مورد استقبال مردم قرار خواهد گرفت یا نه؟
