زعفران، معروف به «طلای سرخ»، ترکیبی از کمیابی، خواص دارویی و کاربردهای غذایی و صنعتی دارد که آن را به کالایی استراتژیک در تجارت کشاورزی تبدیل کرده است. ایران با تولید حدود ۳۲۸ تُن در سال ۲۰۲۲ نقش بیبدیلی در عرضه جهانی دارد؛ مزیتی طبیعی که اقلیم خشک و نیمهخشک ایران بهویژه در استان خراسان رضوی بر آن تأکید میکند. با این حال، در سالهای اخیر کاهش سطح زیر کشت، ناشی از خشکسالی، تغییر کاربری اراضی و افزایش هزینههای تولید، هشدارهای پایداری را روشن کرده است.
صادرات زعفران یکی از اقلام مهم در سبد صادرات غیرنفتی کشور است؛ منظور از صادرات غیرنفتی، درآمدهای ارزی حاصل از کالاها و خدماتی است که از نفت خام جدا بوده و میتواند به تنوع بخشی منابع ارزی کمک کند. با وجود این اهمیت، آمارها نشان میدهد ارزش صادرات زعفران طی حدود هفت سال از رقمی بیش از ۳۵۰ میلیون دلار به حدود ۱۱۴ میلیون دلار تقلیل یافته است؛ افتی حدود دو سوم که نگرانکننده است. سهم زعفران از کل صادرات بخش کشاورزی نیز از بیش از ۵ درصد در سال ۱۳۹۸ به تنها ۲ درصد در سال اخیر کاهش یافته است؛ وضعیتی که بازتاب کاستیهای زنجیره ارزش و عرصه بازاریابیِ محصول است.
چند عامل کلیدی این روند نزولی را توضیح میدهند. نخست، تمرکز صادرات بر مقاصد محدود؛ وابستگی بالا به بازارهایی مانند امارات که در سالهای اخیر حدود ۳۰ درصد از واردات زعفران ایران را جذب کرده است، ریسکهای قیمتی و بازاریابی را افزایش داده است. دوم، ضعف در تبدیل محصول به ارزش افزوده؛ بسیاری از محمولههای زعفران به صورت فله صادر میشوند و کشورهای واردکننده با بستهبندی، برندینگ و بازفروش آن، سهم بیشتری از ارزش نهایی بازار را به دست میآورند. سوم، محدودیتهای تولیدی و اقلیمی و افزایش هزینههای تولید که توان فروشنده داخلی را در بازارهای رقابتی کاهش میدهد. در کنار اینها، محدودیتهای تجاری و تحریمی و مشکلات لجستیکی نیز مانع تنوعبخشی بازارها شدهاند.
از منظر فرصت، زعفران هنوز کالایی با تقاضای پایدار و بازارهای متنوع در اتحادیه اروپا، چین و بازارهای منطقهای است؛ بنابراین امکان بازیابی سهم بازار و افزایش درآمدسازی وجود دارد. این نیازمند یک استراتژی چندوجهی است: توسعه بستهبندی با برندهای بینالمللی و استانداردهای کیفی برای افزایش ارزش افزوده، حمایت مالی و فنی از کشاورزان برای کاهش هزینههای تولید و ارتقای کیفیت، ایجاد تنوع در مقاصد صادراتی از طریق توافقات تجاری و حضور فعال در نمایشگاهها و بازارهای هدف، و مدیریت منابع آبی و تکنیکهای کشاورزی کمآببر برای حفظ سطح زیرکشت. افزون بر این، شفافسازی زنجیره تأمین، ایجاد سامانههای ردیابی اصالت محصول و تشویق به صادرات فرآوردههای مشتق از زعفران (محصولات صنایع غذایی و پزشکی) میتواند سهم ایران از ارزش جهانی را افزایش دهد.
ایران با مزیت تولید انبوه و کیفی زعفران در موقعیتی استراتژیک قرار دارد، اما فقدان تمرکز بر ارزشآفرینی تجاری و تنوعبخشی بازار سبب شده این مزیت کمتر به درآمد ارزی تبدیل شود. بازسازی زنجیره ارزش زعفران، از تولید تا برندینگ بینالمللی، نه تنها میتواند جایگاه ایران را در بازار جهانی تثبیت کند، بلکه درآمد غیرنفتی کشور را نیز تقویت خواهد کرد؛ ضرورتی که در شرایط فعلی اقتصادی باید در اولویت سیاستگذاری قرار گیرد.
