حرکت به سوی یکپارچگی اقتصادی؛ سقوط اسد تهران و مسکو را به هم نزدیک می‌کند؟

به گزارش اکوایران، در تاریخ ۱۷ ژانویه، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، دیداری تاریخی با همتای روس خود ولادیمیر پوتین در مسکو برگزار کرد. در این دیدار، دو کشور با امضای توافق‌نامه مشارکت راهبردی ۲۰ ساله، فصل جدیدی را در روابط ایران و روسیه گشودند.

این توافق‌نامه تعهدات ایران و روسیه را برای گسترش همکاری‌های نظامی-فنی، مقابله با تحریم‌های غرب و توسعه روابط تجاری در بخش انرژی رسمی کرد.

به نوشته العربی الجدید، با توجه به اینکه هر دو کشور ایران و روسیه پس از از دست دادن نزدیک‌ترین متحد خود در خاورمیانه، بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، در وضعیت دشواری قرار دارند، این توافق به تقویت روابط دوجانبه آن‌ها کمکی حیاتی می‌کند.

همچنین این توافق تضمین می‌کند که تمدید توافق جامع ۲۰۰۱ میان ایران و روسیه بازتاب‌دهنده ماهیت چندبعدی مشارکت کنونی آن‌ها باشد. با این حال، این توافق به اندازه پیمان دفاع متقابلی که روسیه در ژوئن ۲۰۲۴ با کره شمالی امضا کرد، فراگیر نیست و مقامات هر دو کشور با تأکید فراوان اعلام کرده‌اند که این توافق علیه هیچ کشور ثالثی نیست.

یکپارچگی اقتصادی

در حالی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، بازگشت به سیاست فشار حداکثری علیه ایران را مطرح کرده و تهدید به اعمال تحریم‌های جدید در صورت عدم مشارکت جدی روسیه در مذاکرات مربوط به جنگ اوکراین می‌کند، این توافق احتمالاً به تقویت یکپارچگی اقتصادی مسکو و تهران منجر خواهد شد.

اگر آتش‌بس شش هفته‌ای در غزه به یک توقف پایدار در درگیری‌ها تبدیل شود و هم‌زمان حملات حوثی‌ها به کشتی‌رانی در دریای سرخ کاهش یابد، روسیه در موقعیت مناسبی قرار خواهد گرفت تا تسلیحات بیشتری به ایران ارائه کند و همچنان به حفظ راهبرد تعادل منطقه‌ای خود ادامه دهد.

با افزایش انزوای روسیه و ایران از غرب، روابط تجاری بین این دو کشور همچنان در حال گسترش است. در سال گذشته، تجارت ایران با روسیه ۱۴ درصد افزایش یافت که این گسترش به دلیل تعاملات تجاری خارج از بخش انرژی به وقوع پیوست. بزرگ‌ترین واردات ایران از روسیه طلا و بزرگ‌ترین خرید روسیه از ایران فلفل دلمه‌ای بوده است.

توافق مشارکت راهبردی جدید می‌تواند به تقویت یکپارچگی سیستم مالی روسیه و ایران منجر شود. در اواخر سال ۲۰۲۴، دو گام نخست برای ادغام شبکه‌های پرداخت شتاب ایران و میر روسیه تکمیل شد. این اصلاحات به ایرانی‌ها و روس‌ها این امکان را می‌دهد که از کارت‌های بانکی خود در دستگاه‌های خودپرداز هر دو کشور استفاده کنند.

پس از تأیید استفاده از کارت‌های اعتباری میر روسیه در ایران، گام بعدی فراهم کردن امکان استفاده از کارت‌های شتاب ایران در روسیه خواهد بود که به مقاوم‌سازی روابط تجاری آن‌ها در برابر تحریم‌ها کمک می‌کند. از آنجا که توافق راهبردی شامل بندی برای مخالفت با تحریم‌های یکجانبه است، انتظار می‌رود این روند توسعه یابد.

خوش‌بینی گسترده‌ای در مسکو و تهران درباره ظرفیت این توافق برای تقویت پروژه‌های ارتباطی بین دو کشور وجود دارد. پس از امضای توافق مشارکت راهبردی، وزرای حمل‌ونقل ایران، روسیه و آذربایجان مذاکراتی در زمینه یکپارچگی منطقه‌ای برگزار کردند.

به گفته فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی ایران، تمرکز این نشست بر گسترش کریدور ترانزیتی شمال-جنوب و افزایش ظرفیت ترافیکی آن به ۱۵ میلیون تن بوده است.

چالش‌های زیرساختی

تبدیل این آرزوها به توسعه زیرساختی بزرگ‌مقیاس ممکن است چالش‌برانگیز باشد. کنستانتین سیپارو، اقتصاددان مرکز مطالعات پساشوروی مسکو، اذعان کرده که تحریم‌ها علیه ایران مانع توسعه نقاط کلیدی کریدور ترانزیتی شمال-جنوب می‌شود و زیرساخت‌های موجود در بخش ریلی و بنادر نیاز به نوسازی و به‌روزرسانی برای توسعه بیشتر دارند.

پتانسیل رشد کریدور شمال-جنوب با نبود سرمایه‌گذاری‌های خارجی محدود شده است. گریگوری لوکیانوف، کارشناس خاورمیانه در مؤسسه مطالعات شرقی مسکو، تأکید کرد که «سقف همکاری اقتصادی در برخی حوزه‌ها تا کنون به نهایت خود رسیده» و محدودیت‌های ساختاری این کریدور باید مورد توجه قرار گیرد.

ایجاد یک خط لوله گاز که روسیه را به ایران متصل کند نیز به‌عنوان یکی از پروژه‌های احتمالی مطرح است. پس از دیدار پزشکیان و پوتین، رئیس‌جمهور روسیه اعلام کرد که این کشور قصد دارد سالانه تا ۵۵ میلیارد متر مکعب گاز به ایران صادر کند. این اعلامیه مبتنی بر تفاهم‌نامه‌ای است که در ژوئن ۲۰۲۴ میان گازپروم روسیه و شرکت ملی گاز ایران (NIGC) امضا شد و استفاده از مسیرهای خط لوله موجود برای انتقال گاز به شمال ایران از طریق آذربایجان یا ترکمنستان را پیش‌بینی می‌کند.

اگرچه این پروژه می‌تواند درآمد ایران را افزایش دهد و اثرات اقتصادی ناشی از کمبود انرژی در زمستان را کاهش دهد، اما با انتقادات نیز روبروست. روزنامه «جهان صنعت» نسبت به این طرح ابراز تردید کرد و اظهار داشت که وعده‌های پیشین روسیه برای سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری در بخش گاز ایران به واقعیت نپیوسته است.

این روزنامه این توافق را «یکی از بدترین معاملات جهان» توصیف کرد؛ چرا که به رقیب صادرات انرژی ایران، یعنی روسیه، قدرت می‌دهد و توانایی ایران برای استفاده از زیرساخت‌های خط لوله خود جهت صادرات گاز به هند را محدود می‌کند. این امر نشان می‌دهد که اجرای اهداف توافق مشارکت راهبردی روسیه و ایران می‌تواند فرآیندی پیچیده باشد.

همکاری‌های امنیتی

توافق مشارکت راهبردی روسیه و ایران شامل مفاد مشخصی برای گسترش همکاری‌های امنیتی است، اما در جزئیات چندان غنی نیست. با توجه به الگوهای گفتگوهای پیش از این توافق و گزارش‌های محدود رسانه‌ای، احتمالاً رزمایش‌های نظامی جدید، نوسازی نیروی هوایی ایران و همکاری در حوزه امنیت سایبری در اولویت قرار خواهند گرفت.

گسترش پیوسته رزمایش‌های نظامی روسیه و ایران در خاورمیانه و اوراسیا نیز با امضای این توافق ادامه خواهد یافت. خلیج عمان می‌تواند به نقطه تمرکز این رزمایش‌ها تبدیل شود، به ویژه پس از برگزاری رزمایش مشترک روسیه، چین و ایران در مارس ۲۰۲۴ و رزمایش روسیه، ایران و عمان در اکتبر ۲۰۲۴.

روسیه همچنین می‌تواند در نوسازی نیروی هوایی ایران که به شدت به آن نیاز دارد، کمک کند. پس از اجلاس سران بریکس در کازان در اکتبر ۲۰۲۴، گزارش شد که ایران مجوز تولید داخلی جت‌های سوخو-30 و سوخو-35 را دریافت کرده است. در حالی که تعداد جت‌های Su-30 که ایران قصد تولید آن‌ها را دارد مشخص نیست، اهداف تولید برای Su-35 بین ۴۸ تا ۷۲ فروند تعیین شده است.

با تأخیر در تحویل هواپیماهای پیشرفته روسیه به ایران به دلیل محدودیت‌های تأمین ناشی از جنگ اوکراین و نگرانی‌ها درباره تشدید تنش‌ها با رقبای منطقه‌ای تهران، توافق مشارکت راهبردی میان دو کشور این پتانسیل را دارد که این وضعیت را تغییر دهد.

این توافق همچنین منجر به تقویت همکاری‌های امنیت سایبری بین روسیه و ایران خواهد شد. با اینکه روسیه در گذشته به دلیل نگرانی از فروش فناوری‌های پیشرفته خود به دیگر کشورها در برابر همکاری سایبری با ایران مقاومت می‌کرد، در سال ۲۰۲۱ دو کشور یک توافق دفاع سایبری امضا کردند و پس از انتقال پهپادهای ایرانی به روسیه، انتقال فناوری‌های روسی به ایران آغاز شد. این زمینه‌ساز همکاری‌های بلندمدت در حوزه امنیت سایبری است.

با توجه به اینکه هر دو کشور در حال گسترش استفاده از هوش مصنوعی در حملات سایبری تهاجمی هستند، این توافق می‌تواند به تقویت همکاری در حوزه هوش مصنوعی نیز منجر شود.

آینده همکاری روسیه و ایران

در مصاحبه‌ای با شبکه یک روسیه، پزشکیان اعلام کرد که این توافق «تنها آغاز یک شراکت بلندمدت» است و مذاکرات جدید در بخش دفاعی به‌زودی شکل خواهد گرفت.

با آغاز گفتگوها در مورد این توافق راهبردی از سال ۲۰۱۹، پزشکیان پیش‌بینی کرده است که مسیر همکاری‌های دوجانبه به تدریج گسترش خواهد یافت.

اگرچه این روند احتمالاً ادامه خواهد داشت، اما به‌طور کامل تنش‌ها بین دو کشور را از میان برنخواهد داشت. حمایت قاطع روسیه از کریدور زنگزور که آذربایجان را از طریق استان سیونیک ارمنستان به نخجوان و ترکیه متصل می‌کند، با منافع ایران در منطقه قفقاز جنوبی در تضاد است.

در صورت برقراری آتش‌بس در غزه و توافق احتمالی در اوکراین که منجر به بهبود روابط روسیه و اسرائیل شود، مقیاس همکاری امنیتی میان مسکو و تهران ممکن است کاهش یابد.

با وجود این توافق، همچنان این دیدگاه وجود دارد که همکاری‌های روسیه و ایران بسیار کند پیش می‌رود. نیکیتا سماگین، کارشناس امور ایران در شورای امور بین‌الملل روسیه، اخیراً اشاره کرده که بسیاری از مفاد توافق راهبردی ۲۰۲۵ تکرار مفاد پیمان ۲۰۰۱ است که پیش از آن امضا شده بود.

در نهایت، نگرانی آمریکا و اسرائیل از تشکیل یک ائتلاف نظامی تمام‌عیار میان روسیه و ایران همچنان به‌عنوان یک توهم هراس آفرینانه باقی مانده است.