پشت پرده نشست هسته‌ای پکن؛ هدف چین از میزبانی تهران و مسکو چه بود؟

به گزارش اکوایران، چین، ایران و روسیه پس از مذاکراتی که روز جمعه در پکن برگزار شد، به جای «فشار و تهدید» خواستار دیپلماسی و پایان دادن به «تمام تحریم‌های یک‌جانبه غیرقانونی» شدند.

این نشست با حضور معاونان وزیر امور خارجه سه کشور برگزار شد و در حالی صورت گرفت که پکن تلاش دارد خود را در این مسئله امنیتی مهم بین‌المللی، به عنوان یک میانجی مطرح کند. این دیدار تنها چند روز پس از آن انجام شد که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، اعلام کرد دو راه برای برخورد با موضوع ایران وجود دارد: توافق یا «اقدام نظامی».

به نوشته سی‌ان‌ان، ما ژائوشو، معاون اجرایی وزیر امور خارجه چین، در نشست روز جمعه گفت: «طرف‌های ذی‌ربط باید به از بین بردن ریشه‌های وضعیت کنونی متعهد شوند و از اعمال تحریم‌ها، فشار و تهدید به استفاده از زور دست بردارند.»

همه طرف‌ها با فشار برای یافتن راه‌حل‌های دیپلماتیک برای مدیریت برنامه هسته‌ای ایران مواجه هستند، چرا که در غیر این صورت، احتمال بازگشت تحریم‌های سازمان ملل پیش از مهلت اکتبر وجود دارد.

مقامات چینی بارها مخالفت خود را با تحریم‌های آمریکا علیه ایران اعلام کرده‌اند و از سیاست «فشار حداکثری» دولت ترامپ انتقاد کرده‌اند.

«ایجاد فضای مساعد»

پس از دیدار ما ژائوشو، معاون وزیر امور خارجه چین با همتایانش، سرگئی ریابکوف و کاظم غریب‌آبادی در پکن، این سه کشور در بیانیه‌ای مشترک که از سوی رسانه‌های دولتی چین منتشر شد، از تمامی طرف‌های ذی‌ربط خواستند «از اقداماتی که منجر به تشدید وضعیت می‌شود خودداری کرده و به‌طور مشترک فضایی مساعد و شرایطی مناسب برای تلاش‌های دیپلماتیک ایجاد کنند».

احساس فوریت برای یافتن راهی دیپلماتیک برای مهار برنامه هسته‌ای ایران، به‌ویژه در بحبوحه تنش‌های خاورمیانه، افزایش یافته است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفته که ایران به‌سرعت ذخایر اورانیوم خود را افزایش داده است. ایران این ادعا را رد کرده و تأکید دارد که برنامه هسته‌ای آن صلح‌آمیز است.

ترامپ در تلاش برای دستیابی به توافقی جدید است و قدرت‌های اروپایی در ماه‌های اخیر چندین دور مذاکره با تهران درباره این موضوع برگزار کرده‌اند.

رهبری جهانی چین

ناظران بر این باورند که تلاش‌های دیپلماتیک در پکن با هدف گسترده‌تر چین برای مطرح کردن خود به عنوان یک رهبر جهانی جایگزین آمریکا همسو است - هدفی که رهبران چین آن را در شرایطی که ترامپ با سیاست «اول آمریکا» خود در حال تغییر دیپلماسی خارجی است، قابل دستیابی‌تر می‌بینند.

تونگ ژائو، پژوهشگر ارشد اندیشکده بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی در واشنگتن، می‌گوید: «چین به‌طور فزاینده‌ای انگیزه دارد تا مشارکت خود را در موضوع هسته‌ای ایران تعمیق بخشد، تا از منافع خود محافظت کند، نفوذ منطقه‌ای خود را گسترش دهد و تصویر خود را به عنوان یک قدرت جهانی مسئول تقویت کند.»

او افزود: «با حضور همزمان روسیه و ایران در مذاکرات، چین همچنین ممکن است قصد داشته باشد تا اهمیت رویکردهای غیرغربی برای حل چالش‌های جهانی را برجسته کند.»

«رقابت برای حل مسئله»

چین از مدت‌ها پیش حامی توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ بوده است. پکن خروج آمریکا از این توافق را محکوم کرده و هم‌زمان با تحریم‌های آمریکا علیه ایران مخالفت کرده است. بر اساس توافق ۲۰۱۵، کشورها تا ماه اکتبر فرصت دارند تا مکانیسم «بازگشت خودکار تحریم‌ها» را که تحت برجام لغو شده بود، فعال کنند.

فو کانگ، سفیر چین در سازمان ملل، پیش از نشست ویژه شورای امنیت درباره برنامه هسته‌ای ایران در روز چهارشنبه گفت: «ما همچنان امیدواریم که بتوانیم از زمان محدودی که تا مهلت اکتبر باقی مانده، استفاده کنیم تا به توافقی جدید دست یابیم و برجام حفظ شود.»

از زمان روی کار آمدن، ترامپ کارزار «فشار حداکثری» خود را احیا کرده و از وزارت خزانه‌داری آمریکا خواسته تا تحریم‌های بیشتری علیه ایران اعمال کرده و اجرای آن‌ها را تشدید کند. رئیس‌جمهور آمریکا هفته گذشته در مصاحبه‌ای با فاکس نیوز اعلام کرد که به رهبر ایران نامه‌ای نوشته است و افزود: «دو راه برای برخورد با ایران وجود دارد: اقدام نظامی یا توافق. من ترجیح می‌دهم توافقی صورت بگیرد، چون قصد آسیب رساندن به ایران را ندارم.»

اما ایران در روزهای اخیر سیگنال داده که تمایلی به مذاکره با ترامپ ندارد و رهبری نیز تلاش برای مذاکره با «دولت‌های قلدر» را مورد انتقاد قرار داده است.

هنوز مشخص نیست که توافق جدید بلقوه چه شکلی خواهد داشت یا چگونه منعقد خواهد شد. اما نرسیدن به توافق می‌تواند به تشدید درگیری‌های جاری در خاورمیانه منجر شود، جایی که اسرائیل و ایران حملات مستقیمی علیه یکدیگر انجام داده‌اند، یا ممکن است تهران را به تغییر موضع هسته‌ای سوق دهد.

صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در اندیشکده چتم هاوس در لندن، گفت: «در واقع، همه در رقابتی برای حل این مسئله هستند. در شرایطی که چندین تلاش موازی در جریان است، این نشست فرصتی برای روسیه و چین بود تا هماهنگ شوند و نسخه خود را از آنچه که می‌تواند یک توافق باشد ارائه دهند.»

توافق مطلوب چین و روسیه

به گفته وکیل، پکن و مسکو در این هدف اشتراک دارند که «نمی‌خواهند ایران برنامه هسته‌ای خود را به سمت تسلیحاتی شدن ببرد و به دنبال یافتن راه‌حلی دیپلماتیک هستند.» اما ممکن است این دو کشور به دنبال توافقی محدودتر و متمرکز بر برنامه هسته‌ای ایران باشند، در حالی که اروپا و احتمالاً آمریکا خواهان توافقی گسترده‌تر هستند.

بر اساس گزارش رسانه‌های دولتی چین، در جریان مذاکرات روز جمعه، هر سه کشور «بر اهمیت حفظ معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) تأکید کردند» و همچنین چین و روسیه «از تأکید مجدد ایران بر ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای خود استقبال کردند.»

به گفته ناظران، در حالی که ایران، چین و روسیه را به عنوان متحدان بالقوه خود در چنین مذاکراتی می‌بینند، این نشست می‌تواند یک امتیاز برای تهران باشد. تهران و مسکو در سال‌های اخیر همکاری‌های خود را افزایش داده‌اند.

چین همچنان یک حامی اقتصادی و دیپلماتیک کلیدی برای ایران است، اما در عین حال تلاش دارد روابط خود را با تهران متوازن کرده و همزمان روابط خود را با شرکایی مانند عربستان سعودی گسترش دهد. هفته گذشته، روسیه، چین و ایران پنجمین رزمایش دریایی مشترک خود را از سال ۲۰۱۹ تاکنون برگزار کردند.

وکیل می‌گوید: «برای ایران، این نشست در چین یک فرصت نمادین بود. ایران می‌تواند همچنان همسویی خود با روسیه و چین را نشان دهد و پیام خود را مبنی بر تمایل به تعامل و همکاری دیپلماتیک منتقل کند.»

محاسبات چین

نمایش همسویی میان چین، روسیه و ایران می‌تواند به نفع پکن باشد، به‌ویژه در زمانی که دولت ترامپ تلاش می‌کند تا روابط نزدیک بین پکن و مسکو را تضعیف کند و با آنچه که به‌عنوان یک «محور» نوظهور میان چین، روسیه، ایران و کره شمالی تلقی می‌شود، مقابله کند.

روسیه نیز پیشنهاد کرده که در مذاکرات هسته‌ای میان ایالات متحده و ایران مشارکت کند. یک سخنگوی کرملین اعلام کرده که روابط مسکو و واشنگتن در دوران ترامپ در حال بهبود است.

ژائو تونگ، از اندیشکده بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی، می‌گوید: «مسیر سیاسی آینده روسیه و ایران به‌طور قابل توجهی بر گزینه‌های راهبردی چین در خاورمیانه و فراتر از آن تأثیر خواهد گذاشت.» او این عامل را یکی از دلایل تمایل پکن برای تقویت ارتباطات خود با مسکو و تهران در چنین مسائلی دانست.

وی افزود: «چنین هماهنگی‌ای همچنین پیامی از همبستگی در برابر تلاش‌های احتمالی آمریکا برای ایجاد تفرقه بین آن‌ها ارسال می‌کند.»

چین در خاورمیانه منافع زیادی دارد.

پکن برای تأمین انرژی خود به این منطقه متکی است و طی سال‌های اخیر روابط استراتژیک خود را با کشورهای حوزه خلیج فارس، از جمله متحدان سنتی آمریکا، تعمیق بخشیده است. چین در سال ۲۰۲۳ با میانجی‌گری میان ایران و عربستان سعودی و کمک به بهبود روابط این دو رقیب دیرینه، نشان داد که قصد دارد به یک بازیگر قدرتمند در منطقه تبدیل شود.

به گفته ناظران، چین همچنین نگران است که در صورت عدم دستیابی به توافق هسته‌ای، شرکت‌های چینی که با ایران روابط تجاری دارند، در میان فشارهای اقتصادی ترامپ علیه تهران گرفتار شوند.

اسفندیار باتمانقلیچ، مدیر موسسه بورس و بازار گفت که با این حال، نشست پکن «به این معنا نیست که چین قصد دارد به روسیه و ایران کمک کند هنجارهای عدم اشاعه هسته‌ای را نقض کنند.»

او افزود: «آنچه در واقع این نشست بازتاب می‌دهد، نگرانی جدی چین از بحرانی است که در صورت عدم حل‌وفصل برنامه هسته‌ای ایران از طریق مذاکرات، می‌تواند در خاورمیانه تشدید شود.»

با وجود اینکه چین به دنبال تقویت نقش خود به‌عنوان یک میانجی است، اما محدودیت‌هایی در ظرفیت پکن برای ایفای این نقش وجود دارد. آمریکا مدت‌هاست که قدرت مسلط منطقه بوده و چین، با وجود روابط اقتصادی قوی با تهران، نفوذ چندانی بر سیاست‌های ایران ندارد.

باتمانقلیچ گفت: «روس‌ها و ایرانی‌ها درک می‌کنند که این نقش میانجی‌گری در منازعات بین‌المللی برای چین نسبتاً جدید است. آن‌ها به این مسئله که چین تا چه حد می‌تواند معمار این مذاکرات باشد، کاملاً واقع‌بینانه نگاه می‌کنند.»

با این حال، او اضافه کرد که هر دو کشور «از شرکت در نمایش ظهور چین به‌عنوان یک بازیگر جدید در عرصه بین‌المللی است، خشنود هستند.»